Língua hauçá

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Hauçá

هَوُسَ, Harshen Hausa, Hausa, Haussa

Falado(a) em: Benim Benim
Burquina Fasso Burquina Fasso
Camarões Camarões
Chade Chade
Gana Gana
Níger Níger
Nigéria Nigéria
Sudão Sudão
Togo Togo
Região: África Central e Ocidental
Total de falantes: 86,3 milhões [1][2]
Família: Afro-asiática
 Chádico
  Chádico ocidental
   Hauçá
Códigos de língua
ISO 639-1: ha
ISO 639-2: hau
ISO 639-3: hau
Hausa language map

A língua hauçá ou haúça (Hashen Hausa; inglês: Hausa) faz parte do grupo das línguas chádicas, que pertence à família linguística afro-asiática, sendo falada pelo povo hauçá, tem um total de aproximadamente 86 milhões de falantes, de modo que 56,3 milhões declaram-na como língua materna[1] e cerca de 30 milhões a falam como segunda língua.[2] Embora não seja o idioma oficial de nenhum país, é considerada uma das principais línguas africanas, tanto pela sua extensão territorial, quanto pela sua importância social.

Os falantes nativos de hauçá concentram-se principalmente no Níger, no Chade e no norte da Nigéria e de Camarões. Além disso, ela é uma das línguas francas usadas para realizar trocas comerciais em toda a região do Sahel e é, portanto, a língua da África Subsaariana com o maior número de falantes.[3] Por mais que já tenha sido escrito com o alfabeto árabe, hoje o hauçá é escrito sobretudo no alfabeto latino.

Etimologia[editar | editar código-fonte]

A origem da palavra "hauçá" (em inglês: hausa) ainda é muito incerta, de modo que não existem estudos conclusivos sobre o assunto. No entanto, há uma teoria que defende que a palavra teria vindo do idioma falado pelo Império Songhai, uma vez que o termo hausa significa "leste" na língua Songhai, podendo também ter a conotação de "margem esquerda do rio" e "vegetação rasteira" (no sentido da África Ocidental, seria uma região selvagem, sem cultivo). Nesse contexto, ao chamarem o povo que vivia naquela região de hausa, os songhai queriam ofendê-los, já que seria um termo negativo para rebaixar os falantes da língua que hoje recebe o nome de hauçá.[4]

Distribuição[editar | editar código-fonte]

A língua hauçá está presente em grande parte da África Central e Ocidental, sendo usada amplamente para as trocas comerciais interétnicas. Além de ser o idioma mais falado no Níger, de modo que 53% da população são falantes da língua, o hauçá também está muito presente no Norte da Nigéria e Camarões, além de ser usado no dia a dia em países como Chade, Benim, Togo, Burquina Fasso, Gana e Sudão.[5]

Considerando sua extensão geográfica e seu número de falantes, a língua Hauçá ainda apresenta uma variação relativamente modesta de dialetos. Existem ao todo seis grupos de dialetos, de modo que três deles podem ser destacados: o hauçá oriental (falado no estado de Kano e nas regiões adjacentes do Norte e do Sul), o hauçá ocidental (falado nas regiões de Sokoto e Gobir) e o dialeto nigerense (falado, por exemplo, em Aderanci).[6]

História[editar | editar código-fonte]

História do ensino da língua[editar | editar código-fonte]

A língua é ensinada em diversas universidades ao redor do mundo. Ela substituiu outras línguas minoritárias e continua a ganhar popularidade em diferentes partes da África, como resultado do sucesso dos filmes produzidos em Kannywood e das músicas hauçás que se espalham pela região. Além disso, nas Américas, durante os séculos XVIII e XIX, houve um número relevante de falantes de hauçá na Bahia, sendo que, posteriormente, o idioma foi suplantado pelo iorubá (ou nagô) como língua franca entre os escravos da região.[carece de fontes?]

Fonologia[editar | editar código-fonte]

Vogais[editar | editar código-fonte]

Na língua hauçá, há 5 diferentes vogais, de modo que todas elas podem ser longas ou curtas, totalizando 10 monotongos. Além disso, ocorrem também dois ditongos nesse idioma: /ai, au/, fazendo com que existam 12 fonemas vocálicos na língua.[7]

Fonemas vocálicos orais da língua Hauçá
Anterior Posterior
Fechada i i: u u:
Média e e: e o:
Aberta a a:

Consoantes[editar | editar código-fonte]

O hauçá tem um grande número de consoantes devido a presença de séries implosivas e ejetivas contrastando com as vozeadas e as não vozeadas, além de ocorrerem velares labializadas e palatalizadas.[6]

Labial Alveolar Pós-alveolar Retroflexo Palatal Velar Labiovelar Palatovelar Glotal
Plosiva Desvozeada t k ʕ
Vozeada b d ɡ ɡʷ ɡʲ
Ejetiva ˈj kʷˈ kʲˈ
Implosiva ɓ ɗ
Nasal m n
Africada Desvozeada
Vozeada
Tepe ɾ
Fricativa Desvozeada f s ʃ h
Vozeada z
Ejetiva
Aproximante l ɽ j w

Fonotática[editar | editar código-fonte]

Na língua hauçá há três tipos possíveis de sílaba, os quais são divididos em leve (CV) ou pesado (CVV e CVC), o que ocorre por causa do número de moras. Sendo assim, não existem encontros consonantais em uma mesma sílaba, não ocorre vogal longa em uma sílaba interna e não há palavras com vogal inicial. Portanto, termos que, na ortografia padrão, começam com vogal, possuem, na verdade, uma plosiva glotal inicial. Por exemplo, o vocábulo aikì "trabalho" é corretamente pronunciado como [ʔaikìː].[8]

Tons[editar | editar código-fonte]

O hauçá é uma língua tonal. Ele tem dois tons básicos, o alto (que normalmente não é marcado, mas pode ainda ser encontrada uma marcação com acento agudo) e o baixo (que é marcado por acentro grave). Ademais, existe um tom composto, isto é, uma sequência de tons altos e baixos que resulta em um tom descendente (o qual é marcado pelo acento circunflexo).[6]

Ortografia[editar | editar código-fonte]

A língua hauçá era escrita utilizando o alfabeto árabe (àjàmí) até o início do século XX, quando começou a ser substituída por uma escrita latina, chamada bóokòo. Apesar dessa substituição, o àjàmí ainda é utilizado na educação corânica e na poesia. Já em se tratando do bóokòo, pode-se dizer que é composto por 27 letras (22 consoantes e 5 vogais) e que o tom e a duração das vogais não são marcados. Além disso, as consoantes longas são representadas por duplicação e muitos sons básicos são representados por dígrafos: [kʷ] por kw, [gʷ] por gw, [kʼʷ] por ƙw, [kʲ] por ky, [gʲ] por gy, [kʲˈ] por ƙy, [fʲ] por fy, [sʼ] por ts, [ʃ] por sh e [ʼj] é representado pelo dígrafo 'y na Nigéria e com o caractere especial ƴ no Níger. Os demais fonemas consonantais uma respectiva letra no alfabeto conforme a tabela abaixo:[6]

Fonemas no IPA e na escrita hauçá
IPA ʔ a b ɓ d ɗ e f g h i k l m n o ɽ/ɾ s t u w j ˈj z
Letras ˈ a b ɓ c d ɗ e f g h i j k ƙ l m n o r s t u w y ˈy z

Gramática[editar | editar código-fonte]

Pronomes[editar | editar código-fonte]

Algumas categorias pronominais da língua hauçá são:

Pessoais

Os pronomes pessoais da língua apresentam diferentes formas de acordo com a função sintática exercida por eles. De maneira geral, há a distinção de gêneros na terceira e na segunda pessoa do singular. [9] Eles podem ser divididos em: independentes, objetos diretos, objetos indiretos e possessivos.

Pronomes pessoais no hauçá
Independentes Objetos diretos Objetos indiretos Possessivos
1s. ni: ni minì/mîn/mûn (-na/-ta)
2s.m. kai ka makà/ma: (-kà)
2s.f. ke: ki mikì (-kì)
3s.m. shi: shi masà (-sà)
3s.f. ita ta matà (-tà)
1p. mu: mu manà (-mù)
2p. ku: ku mukù (-kù)
3p. su: su musù (-sù)

Demonstrativos

Os pronomes demonstrativos na língua hauçá não sofrem distinção de gênero, sendo eles:[10]

Pronomes demonstrativos no hauçá
Esse/essa Wannan
Esses/essas Wadannan
Aquele/aquela Wancan
Aqueles/aquelas Wadancan

Substantivos[editar | editar código-fonte]

Os substantivos no hauçá se flexionam em gênero e número.

Gênero

Existem apenas dois gêneros na língua: o masculino e o feminino. O gênero atribuído a substantivos e adjetivos se baseia, sempre que possível, no sexo biológico. Caso não haja distinção biológica, os itens lexicais têm gênero arbitrário. Além disso, no plural, o contraste de masculino e feminino é neutralizado.

Em se tratando da escrita das palavras, existe uma forte tendência nos substantivos femininos terminarem em /a/, e nos masculinos, em qualquer outra vogal ou consoante. Seguem alguns exemplos:[11]

  • Substantivos femininos:
    • gwiːwàː (joelho)
    • raːnaː (dia, Sol)
    • wùyaː (dificuldade)
  • Substantivos masculinos:
    • tsuntsuː (pássaro)
    • kâi (cabeça)
    • kàreː (cachorro)

Número

O hauçá, assim como outras línguas chádicas, é conhecido por seu complexo processo de pluralização, tendo 20 classes de plural no idioma:[12]

Classe Afixo Singular (ex.) Plural (ex.) Glossário (ex.)
1 a-a sirdì siràda 'sela'
2 a-e gulbi gulàbe 'riacho'
3 a-u kurmì kuràmu 'bosque'
4 -aCe wuri wuràre 'lugar'
5 -ai malàm malàmai 'professor'
6 -anni watà wàtànni 'Lua'
7 -awa talàkà talakawa 'cidadão'
8 -aye zomo zomàye 'lebre'
9 -Ca tabò tabba 'cicatriz'
10 -Cai tudù tùddai 'terreno elevado'
11 -ce2 ciwò cìwàce-cìwàce 'doença'
12 -Cuna cikì cikkunà 'barriga'
13 -e2 camfì càmfe-càmfe 'superstição'
14 -i tàurarò tàuràri 'estrela'
15 -oCi tagà tagogi 'janela'
16 -u kujèra kùjèru 'cadeira'
17 u-a cokàli cokulà 'colher'
18 -uka layò layukà 'faixa'
19 -una rìga rigunà 'cultivado'
20 X2 àkàwu àkàwu-àkàwu 'encarregado'

Verbos[editar | editar código-fonte]

A maioria dos verbos da língua hauçá termina em vogal e é invariável. Sendo assim, a concordância com o sujeito (em pessoa, gênero e número) e com o TAM (tempo, aspecto e modo) é feita por meio de um complexo pré-verbal, de modo que o primeiro elemento deste complexo é uma forma variante de um pronome pessoal e o segundo é um marcador TAM. Às vezes, ambos são fundidos e os morfemas individuais nem sempre são separáveis. Além das oito formas pessoais, cada paradigma contém uma forma impessoal, que é usada quando não há sujeito determinado.[6]

Os tempos verbais no hauçá são seis, sendo eles: perfeito, contínuo, subjuntivo, futuro, futuro indefinido e habitual. O tempo perfeito é usado para expressar uma ação que já aconteceu no tempo a que se refere e não está mais ocorrendo. Já o tempo contínuo refere-se a uma ação que ainda está em andamento. O tempo subjuntivo é usado para se referir a uma ação que ainda virá a acontecer, sendo assim, ele é muito útil para dar conselhos ou comandos. O tempo futuro trata de uma ação que irá começar após o tempo de referência que está sendo utilizado na construção da frase. Por outro lado, o futuro indefinido é usado para tratar de uma ação futura condicional, ou seja, algo que só se fará verdade se alguma determinada condição for satisfeita. Por fim, o tempo habitual, como o próprio nome já diz, trata de uma ação habitual, que acontece em intervalos de tempos regulares.[13]

Tempo, aspecto e modo[14]
1ª pessoa 2ª pessoa 3ª pessoa indefinido
singular plural singular plural singular plural
m f m f
Perfeito naː mun kaː kin kun jaː taː sun an
relativo na mukà ka kikà kukà ja ta sukà akà
negativo bàn ... ba bàmù ... ba bàkà ... ba bàkì ... ba bàkù ... ba bài ... ba bàtà ... ba bàsù ... ba bà’à ... ba
Contínuo inàː munàː kanàː kinàː kunàː janàː / ʃinàː tanàː sunàː anàː
relativo nakèː / nikèː mukèː kakèː kikèː kukèː jakèː / ʃikèː takèː sukèː akèː
negativo baː nàː baː màː baː kàː baː kjàː baː kwàː baː jàː baː tàː baː sàː baː àː
negativo
(possessivos)
bâː ni bâː mu bâː ka bâː ki bâː ku bâː ʃi bâː ta bâː su bâː a
Subjuntivo ìn à
negativo kaɗà/kâr ìn kaɗà/kâr mù kaɗà/kâr kà kaɗà/kâr kì kaɗà/kâr kù kaɗà/kâr jà kaɗà/kâr tà kaɗà/kâr sù kaɗà/kâr à
Futuro zân / zaː nì zaː mù zaː kà zaː kì zaː kù zâi / zaː jà zaː tà zaː sù zaː à
negativo bà(ː) zân ... ba /
bà(ː) zaː nì ... ba
bà(ː) zaː mù ... ba bà(ː) zaː kà ... ba bà(ː) zaː kì ... ba bà(ː) zaː kù ... ba bà(ː) zâi ...ba /
bà(ː) zaː jà ... ba
bà(ː) zaː tà ... ba bà(ː) zaː sù ... ba bà(ː) zaː à ... ba
Futuro indefinido nâː mâː/mwâː kâː kjâː kwâː jâː tâː sâː/swâː âː
negativo bà nâː... ba bà mâː/mwâː ... ba bà kâː ... ba bà kjâː ... ba bà kwâː ... ba bà jâː ... ba bà tâː ... ba bà sâː/swâː ... ba bà âː ... ba
Habitual nakàn mukàn kakàn kikàn kukàn jakàn takàn sukàn akàn
negativo bà nakàn ... ba bà mukàn ... ba bà kakàn ... ba bà kikàn ... ba bà kukàn ... ba bà jakàn ... ba bà takàn ... ba bà sukàn ... ba bà akàn ... ba

Sentença[editar | editar código-fonte]

As frases na língua hauçá seguem uma ordem bem estrita, sendo marcada por SVO: Sujeito-Verbo-Objeto(direto ou indireto). Além disso, algumas outras regras do idioma são que os adjetivos precedem seus substantivos e concordam com eles em gênero e número, os numerais atributivos seguem também o substantivo e a posse é indicada por meio de um sufixo anexado ao substantivo que é possuído.[6]

No hauçá, há uma distinção básica entre as frases verbais e nominais, de modo que, enquanto o principal elemento da frase verbal é o próprio verbo, na frase nominal, o pivô é uma cópula que não tem qualquer relação de tempo, modo ou aspecto. Essas cópulas servem para dar um valor de referência ao substantivo presente na frase.[15]

Vocabulário[editar | editar código-fonte]

Poesia

A produção poética e musical da língua hauçá é muito rica, tendo grandes nomes, como o músico e instrumentista Dan Maraya Jos.

Um exemplo de poema nesse idioma é "Hausa Mai Ban Haushi", o qual fala do enfraquecimento da língua pelas gerações modernas, que têm um vocabulário raso e utilizam inúmero empréstimos do inglês. Um trecho desse texto, juntamente com sua transcrição para o português feita de tradução livre do inglês, segue abaixo:[16]

Hausa Mai Ban Haushi Hauçá, o Doador da Vexação
Saba da neman gaskiya duk nisa,

Sarari da b’oye kadan ka so bunk’asa.

Ga gargad’i ya zuwa gare mu, zumaina,

‘Ya’yan Arewa da wanda duk ke Hausa.[17]

Acostumem-se a buscar a verdade independente de quão distante,

De quão visível ou escondida, se vocês quiserem avançar.

Aqui, está uma advertência direcionada a nós, meu companheiro,

Crianças do norte e qualquer outro que (fale) hauçá.

Lista de Swadesh

Na tabela, estão presentes as palavras que compõem a Lista de Swadesh da língua hauçá:

Português Hauçá
eu ni
tu, você kai
ele shi
nós mu
vós, vocês ku
eles, elas su
este(a)(s), isto, isso wannan
aquele(a)(s), aquilo wancan
aqui nan
lá, ali, aí can
quem wa (interrogativo)
(o) quê, (o) que me (interrogativo)
onde ina (interrogativo)
quando yaushe (interrogativo)
como yaya (interrogativo)
não ba...
tudo duk
muito(a)(s) da yawa
algum(a)(s) waɗansu
pouco(a)(s) kaɗan
outro(a)(s) wancan
um, uma ɗaya
dois, duas biyu
três uku
quatro huɗu
cinco biyar
grande(s) babba
longo(a)(s) dogo
largo(a)(s), amplo(a)(s) mai faɗi
grosso(a)(s), espesso(a)(s) mai kauri
pesado(a)(s) mai nauyi
pequeno(a)(s) ƙarami
curto(a)(s) gajere
estreito(a)(s) mai ƙunci
magro(a)(s) siriri
mulher mace
homem (homem adulto) mutum
homem (ser humano) ɗan Adam
criança yaro (garoto), yarinya (garota)
esposa mata
marido miji
mãe uwa
pai uba
animal dabba
peixe kifi
ave tsuntsu
cachorro, cão kare
piolho kwarkwa
serpente maciji
verme tsutsa
árvore itace
floresta ƙungurmin daji
bastão, vara sanda
fruta 'ya'yan itace
semente iri
folha ganye
raiz saiwa
casca (das árvores) ɓawon itace
flor fure
grama, relva ciyawa
corda igiya
pele fata
carne nama
sangue jini
osso ƙashi
gordura ƙiba, mai
ovo ƙwai
chifre, corno ƙaho
cauda, rabo wutsiya
pena, pluma gashin tsuntsu
cabelo, pêlo suma
cabeça kai
orelha kunne
olho ido
nariz hanci
boca baki
dente haƙori
língua (órgão) harshe
unha farce
ƙafa
perna ƙafa
joelho gwiwa
mão hannu
asa fiffike
barriga, ventre ciki
entranhas, tripas hanji
pescoço, colo wuya
costas, dorso baya
peito, seio nono, ƙirji
coração zuciya
fígado hanta
beber sha
comer ci
morder ciza
sugar, chupar tsotsa
cuspir tofa
vomitar yi amai
soprar busa, hura
respirar yi numfashi
rir, gargalhar yi dariya
ver gani
ouvir ji
saber sani
pensar yi tsammani
cheirar sansana
temer tsoro
dormir yi barci
viver yi barci
morrer mutu
matar kashe
lutar yi faɗa
caçar yi farauta
bater buga
cortar yanka
fender, rachar, dividir, quebrar raba
esfaquear, apunhalar, espetar soka
raspar, arranhar karce
cavar haƙa
nadar yi iyo
voar tashi
caminhar, andar yi tafiya a ƙas
vir zo
deitar yi kwanciya
sentar zauna
estar em/de pé, ficar em/de pé miƙe tsaye (ação), tsaya (estado)
virar, girar, rodar, tornar juya
cair faɗi
dar, entregar ba
segurar riƙe
apertar, comprimir matsa
esfregar, friccionar goge
lavar wanke
enxugar shafa
puxar ja
empurrar tura
jogar, arremessar, atirar jefa
amarrar ɗaura
costurar, coser ɗinka
contar ƙidaya
dizer ce
cantar rera waƙa
jogar, brincar, tocar yi wasa
flutuar, boiar taso kan ruwa
fluir gudana
gelar, congelar, refrigerar daskara
intrumescer, inchar kumbura
sol rana
lua wata
estrela tauraro
água ruwa
chuva ruwan sama
rio kogi
lago tabki
mar teku
sal gishiri
pedra dutse
areia rairayi
poeira, pó ƙurar ƙasa
terra kasa
nuvem gajimare
neblina hazo
céu sama
vento iska
neve ƙanƙara
gelo ayis, galas
fumaça hayaƙi
fogo wuta
cinzas toka
pirar, queimar, arder ƙone
rua haniya
montanha babban dutse
vermelho ja
verde kore
amarelo rawaya
branco fari
preto baƙi
noite dare
dia rana, yini
ano shekara
morno mai ɗumi
frio mai sanyi
cheio cikakke
novo sabo
velho tsoho
bom mai kyau
mau maras kyau
podre ruɓaɓɓe
sujo mai dauɗa
reto miƙaƙƙe
aredondado mai da'ira
afiado mai kaifi
cega (faca) maras kaifi
liso, suave mai santsi
molhado jiƙaƙƙe
seco maras laima
correto madaidaici
perto kusa da
longe mai nisa
direita dama
esquerda hagu
em (inglês: at) a, wurin
em (inglês: in) a, cikin
com da
e da, kuma
se in, idan
porque don
nome suna

Menções[editar | editar código-fonte]

Referências

  1. a b «Hausa - Worldwide distribution». Worlddata.info (em inglês). Consultado em 2 de maio de 2022 
  2. a b «Hausa». Ethnologue (em inglês). Consultado em 2 de maio de 2022 
  3. Newman 1996, pp. 1-2.
  4. Skinner, Neil (julho de 1968). «The Origin of the Name 'Hausa'». Africa (em inglês) (3): 253–257. ISSN 1750-0184. doi:10.2307/1157217. Consultado em 6 de maio de 2022 
  5. «Hausa language | Britannica». www.britannica.com (em inglês). Consultado em 1 de maio de 2022 
  6. a b c d e f «Hausa». www.languagesgulper.com. Consultado em 2 de maio de 2022 
  7. Newman 1996, pp. 5-6.
  8. Caron 2015, p. 7.
  9. Caron 2015, pp. 29-30.
  10. Caron 2015, p. 24.
  11. Caron 2015, pp. 21-22.
  12. Guzmán Naranjo, Matías; Becker, Laura (April 2017). Quantitative methods in African Linguistics - Predicting plurals in Hausa (PDF). ACAL 48. Indiana, U.S.
  13. «Hausa Verb Tense». African Languages at UCLA (em inglês). Consultado em 2 de maio de 2022 
  14. Caron 2015, pp. 16-18.
  15. Caron 2015, pp. 12-15.
  16. «Hausa Poetry and Songs». African Languages at UCLA (em inglês). Consultado em 3 de maio de 2022 
  17. hrsadat (24 de julho de 2019). «Hausa Mai Ban Haushi». Lyricsahel (em inglês). Consultado em 3 de maio de 2022 
  18. Olimpíada Brasileira de Linguística. «Prova da 1ª fase da edição Kubata». obling.org. Consultado em 6 de abril de 2022 

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

Ligações externas[editar | editar código-fonte]