Línguas amazonas-antilhas

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Amazonas-Antilhas
Falado(a) em: América do Sul e Caribe
Total de falantes:
Família: Arawak
 Amazonas-Antilhas
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---

As línguas amazonas-antilhas são um grupo de línguas aruaques.[1][2][3][4]

Línguas[editar | editar código-fonte]

As línguas são:[1]

( = língua extinta)

Comparação lexical[editar | editar código-fonte]

Comparação lexical (Ramirez 2019):[1]

Abreviações
Português Loko Iñeri Marawá Waraiku Wiriná
unha -bada -(ʊ)bara -bara (N) -pal -batá
mão -khabʊ -(ʊ)kabʊ -kabɨ / -khabi (N) -ikabu -kawe
pássaro kʊdibiʊ (k)ʊlibiʊ͂ kiribitʃi
pedra siba siba kɨba kuiba
2sg (você) bɨ- b- b- pi- b(i)-
amargo -sife -sife -sepi[-hi]
-kʊti -(ʊ)kʊti -kuti -kutʃi -(o)kauke
excremento -tika -tika -tika
tronco (ʊ)tʊrʊ turu(ne)
buriti -ité etewe
sonho -tɨbʊni -tabʊ -tubuni
beber -(ɨ)tha -(a)ta -ita / -itha (N) -eira-tʃi
sangue -ɨthɨ -ita -ita -itho-n
dependentizador -the
mutum hithi ithidudali itite
orelha -dike -arikai -(a)dekii͂ / -adɨke / *-etaki (N) taketu, toki -take
braço -(a)dɨna -arɨna -udɨna -tanaabe
seio (ʊ)diʊ -ʊri -di-hi / udi-ni (N) -iti
pele -(ɨ)da -ʊra -(i)dia
árvore aata / aara
forno -bʊdale bʊrale -budara
comer -eke -ika -enke
dormir -dʊnka -rʊmʊka -dimika / -dimuka timka
três kabin keben
cabeça -(i)si -isi-kɨ -izi-wi / *-isiwi
nariz -siri -(i)siri -iziri / *-isiri -itʃit
cinzas balisi balisi buizi baliʃi
resina -hiɨhɨ sɨkɨru
fogo -hikhi -iké -iʃê
ver -(a)dɨkha -arika -atka
matar -jʊkhʊ -juku
cauda -ihi -ili -uti / urri
gordura -kihi -(a)kɨle -iwiri
lago kiraha kulihira koiʃa
fogo -ihime -ileme -irisi jiʃê
quati kibihi kibiti / *kiberi
mulher hiarʊ hi͂ arʊ hiunu inau
pimenta (h)ati
rede de dormir hamaka (h)amaka [taino] amuta / hamueta (N) amma
casa bahɨ pei
independentizador -hV -hV -hɨ

Comparação lexical com o proto-arawak (Ramirez 2019):[1]

Português Proto-Arawak Loko Iñeri Guajiro Marawá Waraiku Wiriná
boca *-nʊma -ɨ-ima -i-ʊma -(e)ima -idʒuma -(u)luma
língua *-inene -(ɨ)je -(i)jéjẽ / -inije͂ -(a)jee -iãjã -elon -nene
pescoço *-ino-tso -nʊ-rʊ -(a)nu-lu -i͂(h)u-tu, -ulu n(-)o-no
mulher *sɨna-rʊ hiarʊ hi͂arʊ hierɨ hiunu inau
casa *panɨ bahɨ paɨ pei
vespa *hanɨ -he haɨ
dente *-asi -ari -ari -atɨ -itʃi -adi
criança -irahɨ hintu- itahɨ eto-
nome *-idi -iri -iri -itina
esposo -erei-ti -(i)rai-ti eimɨ-tʃi [paraujano] -itemiti / *-irimeti
tocandira *manasi mʊiniri miniti
tabaco jʊɽi jʊli jɨi dʒuti / dʒuri
noite a(l)i
doer kari kati
barriga -adi -adi
dia ati / ari oi
orelha *-dakai-ni -dike -arikai, -arike-n [taino] -(a)tʃeʔe -adekii͂ -taketu -take
olho *-l-ʊki-sɨ -kʊ-si -akʊ, -ako [taino] -oʔu -aku-si -oki -aku
mão *-khabɨ -khabʊ -kabʊ -hapɨ -kabɨ -kabu -kawe
braço *-dana -(a)dɨna -arɨna -(a)tɨna -dɨna
*-kɨti-ba -kʊthi -(ʊ)kʊti -(o)ʔuli -kuti -kutʃi
esposa *-ɨnʊ -unu
chuva *hiija hʊja huja
lago *karitsa kʊlisa koiʃa
vermelho *k(a)ɨtha kʊɽe wuli
plantar *apana -bʊna / -bɨna -abʊna -apina -abuna
cutia *pɨkɨ-tʃi / *pʊkɨ-tʃi fʊkʊɽerʊ pikʊ-ri
rato *kɨri / *kɨthi kʊɽi kʊɻi, kori [taino] kuimatʃo
anta *kema kama ʔama kama kama
quati *kapɨtsi khibihi kibiti
morcego *pɨtsi-ri bʊhi-ri bʊli-ri pɨsi-tʃi
jacaré *kajʊkɨri kajʊkʊthi kajuuʃi
cupim *kamatha kʊmʊthiri kʊmʊtiri mɨsitʃi

Comparação lexical com o Central American Island-Carib (CAIC) (ou Garifuna, Black Carib):[1]

Português Loko Iñeri (Breton) Central American
Island-Carib (CAIC)
Guajiro Paraujano
dente -ari -ari -ari -a(l)i -ai
nariz -siri -(i)siri -(i)giri -(e)ʔitʃi -(e)itʃɨ
orelha -dike -arikai -arigai -(a)tʃeʔe -(e)tʃəə
língua -(ɨ)je -inije͂ ijeȷ͂e -(a)jee tʃeɲa
braço -(a)dɨna -arɨna -arɨna -(a)tɨna -tɨna
mulher hiarʊ i͂arʊ hi͂arʊ hierɨ ɲerɨ
caminho wabʊ- mabʊ- wopu wopu
olho -kʊ-si -akʊ -agu -oʔu -ou
mão -khabʊ -(ʊ)khabʊ -(ʊ)habʊ -(a)hapɨ -aapɨ
cabelo -baɽa -wala -wala
maduro hebe heʔwe hewo
um aba aba(na) abã wanee mane
pássaro kʊdibiʊ ʊlibiʊ͂ gʊribiwa wutʃii (< *ʊtʃiwi) utʃi
gafanhoto fʊti p(h)ʊti huʔi
sair fʊthikhidi apfʊrida ahʊ(l)ita
cutia fʊkʊɽerʊ pikʊri
sonho tabʊ-sia tabʊ dabʊ tami
trovão adʊrʊ atɨrɨ-
este tʊ-hʊ tʊ-ha
tronco tʊrʊ tulu
-kʊti -(ʊ)kʊti -(ʊ)gʊdi -(o)ʔu(l)i -(u)wi
barba -tima -(i)tiʊma -idiʊma -(a)liima / -(e)ʔiima
dependentizador -the -the -te -se -e
3fsg (ela) thɨ- thʊ- tʊ- sɨ- hɨ-
lua kathi kathi hati kaʃi kei
gripe thʊnʊli- ʃunu(l)i
dormir -(a)dʊnka -a-rʊnka -a-rʊmʊga -(a)tunka
seio -(ʊ)diʊ -ʊri -ʊri -(a)tʃira -jiri
jacaré kajʊkʊthi -kajuuʂi
canoa kanʊa kanawa [Taino kanoa] anu(w)a anua
três kabɨn kabʊni apɨnɨin apani
cabeça -(i)si -isɨ-k -iʃɨ-gɨ -(e)kii -kii
rosto -(i)si-bʊ -isi-bʊ -igi-bʊ -(e)ʔi-po- -(e)i-po-
pedra siba siba (h)ipa ipa
carne -sirʊkʊ -ek(ɨ)rik(ɨ) -ɨgɨrɨgɨ -(e)ʔirʊkʊ -ɨirɨkɨ
gostoso seme seme͂e͂ semee͂ heme-
a partir de -see -see -hee
mandioca khali ka͂hi͂ ga͂i͂ ai
pulga -khajaba khajaba hajapa
fogo hikhi siki ʃiki
cauda ihi -ili -ili -(a)si
morcego bʊhiri bʊliri bʊliri pɨsitʃi
fogo (1) hikhi siki ʃiki
fogo (2) -ihime -ileme -(a)sima
gordura (khi-hi) -(a)kɨle -(a)gɨle -(a)ɨsi
rede de dormir hamaka [Taino (h)amaka] hamaʔa hamaa
pimenta hathi athi ati [Taino (h)aʃi] haʃi
muito jʊhʊ juu -jɨ
casa bahɨ paɨ
independentizador -hV -hV -V
cinzas balisi balisi baligi paliʔi pai’i-re
dentro -ʊlʊkʊ -ʊlʊkʊ -ʊrʊgʊ -aluʔu -ru
aquele lira lira tʃira ʃira
batata-doce halithi haiʃi
jara jara jala jara
rato kʊɽi kʊlʒi kuimatʃoulu
flecha simaɽa simala gimara imalaa
machado baɽʊ polu poru
mar baɽa bala-na bara-na palaa paraa
tabaco jʊɽi jʊli jʊri jɨ(l)i / joi
1pl (nós) wa- wa- wa- wa- wa-
garça wakara wakara waʔara wara
flor -hiwi -ilewe -(a)siØi

Comparação lexical entre o loko (lokono), o guajiro e o paraujano (Ramirez 2019: 631):[1]

Português Loko Guajiro (Wayuu) Paraujano (Añun)
jacaré kajʊkʊthi, arará, dɨrɨdɨrɨ kajuuʃi, maʔlua keiwi
peixe hime hime ɨjɨ / (h)ɨi
árvore ada wunuʔu, ata ("pau-brasil") kunun
sol (h)adali kaʔi kai
água ʊni-a-bʊ / iniabʊ / -nia wɨin wiin
areia mʊthʊkʊ, masari hasai, muaku (?) mmo
fogo (h)ik(i)hi + -(i)hime siki ʃikɨ
caminho (a)bɨna, wabʊ-rʊkʊ -(a)pɨna + wopu wopu, wapɨ
montanha hʊɽʊɽʊ-si úutʃi, namɨ́na, kamɨnaʃi uutʃɨ, utatʃi
novo (h)emelia heke[-tʃi], -tɨ, himaʔali hake-tɨ + iirorɨ
bom sa, sabá (bonito) ana anaɨ
saber -aith-a / -ithi / *-aditha atɨ-ha -taa
três kabɨn apɨnɨin apani

Comparação lexical entre o lokono, o iñeri e o marawá:[1]

Português Loko Iñeri Marawá
orelha -dike -arikai -adekiĩ
olho -ku-si -aku-si -aku-zi
nariz -siri -isiri -iziri
língua -(ɨ)je -(i)ȷ͂eȷ͂e -ijã
unha -bada -bara -bara
-kuthi -kuti -kuti
braço -dɨna -rɨna -dɨna
anta kama kama
quati kibihi kibiti
noite -ori -ari ati
dormir -dumVka -rumVka -dɨmɨka
banhar-se -aka -akia

Referências

  1. a b c d e f g Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
  2. Ramirez, Henri, & França, Maria Cristina Victorino de. (2019). Línguas Arawak da Bolívia. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas, 19, e019012. https://doi.org/10.20396/liames.v19i0.8655045
  3. Ramirez, Henri (2001). Línguas arawak da Amazônia Setentrional. Manaus: Universidade Federal do Amazonas. (PDF)
  4. Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 🔗. 3 1 ed. Curitiba: Editora CRV. 290 páginas. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4 
  5. Natterer, Johann (s.d.). Wortlisten von Indianersprachen in Brasilien (1817-1835).

Ver também[editar | editar código-fonte]