Línguas arawá-katukína-harakmbet
Aparência
| Arawá-Katukína-Harakmbet Harakmbut-Katukina | ||
|---|---|---|
| Falado(a) em: | Brasil e Peru | |
| Total de falantes: | ||
| Família: | Arawá-Katukína-Harakmbet | |
| Códigos de língua | ||
| ISO 639-1: | --
| |
| ISO 639-2: | ---
| |
As línguas Arawá-Katukína-Harakmbet formam um tronco linguístico da América do Sul. As línguas são faladas no Brasil e no Peru.[1]
Classificação
[editar | editar código]Classificação segundo Jolkesky (2011):[1]
| ||||||||||||||||
Reconstrução
[editar | editar código]Reconstrução da fonologia do Proto-Arawá-Katukína-Harakmbet (Jolkesky 2011):[1]
Consoantes:
| pʰ | tʰ | cʰ | kʰ | |
| p | t | c | k | ʔ |
| b | d | ɟ | g | |
| ɓ | ɗ | |||
| m | n | |||
| s | h | |||
| r | ||||
| w | j |
Vogais:
| i | ɯ | u |
| e | ɤ | o |
| ɛ | a | ɔ |
Comparação interna
[editar | editar código]Correspondências lexicais e morfológicas entre o Proto-Arawá, o Harakmbet e o Katukína (Jolkesky 2011):[1]
Correspondências lexicais
[editar | editar código]| Português | Proto-Arawá | Harakmbet | Katukína |
|---|---|---|---|
| ‘agora’ | *hida | wina | |
| ‘águia’ | watupusĩŋ | kutapaca | |
| ‘águia’ | *maɟu | mãʔtɨk | |
| ‘aldeia’ | *tabura (aldeia, casa, lugar) | taʔma (chácara) | |
| ‘amarelo’ | ɛi | ɯɯ | |
| ‘amargo’ | *bidaru | paiʔna | |
| ‘amarrar’ | *ɗakha | nɨkɨʔ | |
| ‘animal, caça’ | *bani | ũhpaiʔ | |
| ‘aranha’ | *haku | hũkpu | |
| ‘areia’ | *kaaciɟu | kɨwan | |
| ‘arraia’ | ʔinnaʔ | hihdaN | |
| ‘arrancar’ | *bada | pɨtɨh | |
| ‘arranhar’ | wikis | uNhɯki | |
| ‘árvore’ | *aga | ũwɛ̃i | |
| ‘assar’ | *tabiche | tãwɛ̃Iʔ (cozinhar) | daN |
| ‘avô’ | *idi | uhtunɛ̃ʔ (pai velho) | |
| ‘bambu’ | *api | apik (cana-de-açúcar) | |
| ‘barriga’ | *dabu | napu | da |
| ‘barro’ | *nami | samĩmiʔ | |
| ‘bater’ | *daka | tɨka | duK (lutar) |
| ‘beber’ | *pawe | maiʔ | |
| ‘bicho-preguiça’ | Paumari baʔiri | mɨʔɨʔ | maːwiN |
| ‘boca’ | *iɟahi | kittaʔ | kirahi |
| ‘boiar’ | *puwa | kɨmuwaʔ | |
| ‘braço’ | maŋpi | paN | |
| ‘brigar’ | *ɓakha | maŋkaʔ | |
| ‘bugio’ | *kawina | kaikna | |
| ‘cabaça’ | *pahu | maʔɛŋ | |
| ‘caçar’ | *wara | bara (caça) | |
| ‘cachorro-vinagre’ | *ɟumahi (cachorro, onça) | numakɨwa (cachorro-vinagre) | |
| ‘cair’ | puk (cair, ficar atrás) | dapuki (cair) | |
| ‘caititu’ | Arasaeri mirisi | wiri | |
| ‘caminho’ | naŋ | daN | |
| ‘canoa’ | wakmuŋ | puK | |
| ‘cantar’ | wãk (dança) | waiK (canto) | |
| ‘cará’ | *suruwa, *ɕuruwa | surɛ | |
| ‘casa, tenda’ | *uɟa (casa) | kɨtiakpu (tenda) | |
| ‘casa’ | *ɟamari | mãniʔ (chácara) | |
| ‘casa’ | hak | haK | |
| ‘casca, pele’ | *awaɕi (casca) | wasinak (pele) | |
| ‘casca’ | *ateru | uːmaNdidu | |
| ‘casca’ | *aɟaphuni | cupuri | |
| ‘casca’ | *awaɕi | wasiʔnak | |
| ‘céu’ | kɨrɨn | kuduh | |
| ‘chicha’ | kuiaʔ (chapo) | kuja (caiçuma) | |
| ‘chorar’ | *uhi | wik | |
| ‘chupar’ | mɨiɨk (chupar, beijar) | biːwiK (chupar, fumar) | |
| ‘chupar’ | pik | biK | |
| ‘chuva’ | *ɓahi | ɛwiʔ | hiN |
| ‘cobra-coral’ | *katarama | kutura (Serpentes sp.) | nutururu |
| ‘cobrir’ | *buku | mɨk (cobrir, enterrar) | |
| ‘colocar’ | *atha | tɨk | |
| ‘comer’ | *tapa | ɛpɛʔ | pɯ |
| ‘comer’ | *chawari | cawabɯi | |
| ‘compartilhar’ | *manaku | mãiukɛʔ | |
| ‘coração’ | *duru (abdômen) | nurɛ̃ | |
| ‘corpo’ | *abun | nupuʔ | |
| ‘cortar’ | *ti- | tɛŋʔ | tɯKmaN |
| ‘costas’ | Paumari bari | puri | |
| ‘costas’ | *ide | un | |
| ‘dançar’ | *khaɟubiri | mirɛʔ | |
| ‘deitar’ | *wada (deitar, dormir) | wɛnʔ | |
| ‘dente’ | *inu | ʔin | ih |
| ‘dentro’ | *budi | nũputɛ | |
| ‘descascar’ | *ɗeru | tiɨrɨʔ | |
| ‘dormir’ | *witha (repousar, deitar) | taiʔ | kitaN |
| ‘duro’ | *kharu | kɛ̃rũŋ | |
| ‘escuro’ | *bara (preto, escuro) | paru (cinzento) | |
| ‘esmagar’ | tɨŋ | umiriK | |
| ‘esperar’ | maiaweʔ | paja | |
| ‘espinho’ | pin | pi | |
| ‘espírito ajudante’ | *gathani | ɨkatɛh | |
| ‘espírito da água’ | ɛwimãnɛ̃ri (dono da chuva) | hɯmaɲaN | |
| ‘espírito’ | *dukurimari | nukĩrɛ̃ŋ | kudumari |
| ‘espirrar’ | *hadicha | wãʔtĩs | |
| ‘esposa’ | *panadi | upɛwan | ubacawa |
| ‘esquilo’ | wɛmɛn | baːda | |
| ‘estar parado, estar posicionado’ | *ga (estar parado) | wanʔ (estar sentado) | |
| ‘estrela’ | kura | kurubirɯ | |
| ‘exalar cheiro’ | *mahu (ter cheiro) | mãwɨiɛʔ (cheirar suor) | |
| ‘falar’ | *ima | humaN | |
| ‘ferrão’ | *ati | ãsĩŋ | |
| ‘fezes’ | *iɗu, *iɟu | ɛnuʔ | duh |
| ‘fígado’ | mɛ̃ʔ | ma | |
| ‘filha, filha do irmão’ | *du | cu | |
| ‘flecha’ | *icaɗe (flecha, ponta) | iːcuN (flecha, arco) | |
| ‘flecha’ | *daɾeke | duruku | |
| ‘flechar’ | wɛk | haK | |
| ‘flor’ | *muwe | ukwɛ̃n | |
| ‘floresta’ | *ɟama | nɨma | |
| ‘folha’ | *apha | ɛʔmaʔ | ba |
| ‘fruto’ | wãna | warapi | |
| ‘gente’ | *madiha (gente, grupo) | nia (amigo) | |
| ‘golpear’ | *daka (espancar) | tɨka (dar um soco, ferir) | |
| ‘golpear’ | *ɓakha | maŋkaʔ | |
| ‘gordura’ | *amuɟene | amicaniN | |
| ‘grande’ | *naɓitha (grande) | minna (grande, largo) | |
| ‘homem’ | *makhira | mukɛrɛk | |
| ‘intestino’ | mĩn | miN | |
| ‘inundar’ | *raphuga | tapũŋ | |
| ‘ir’ | *daka | daːN | |
| ‘ir’ | *gawa | wawaʔ (ir, ir ao encontro) | |
| ‘irmã maior’ | *amia (mãe, tia) | miŋʔ (irmã maior, prima) | miju (irmã, prima) |
| ‘irmã menor’ | *ti | tinuŋʔ | |
| ‘irmã/o, prima/o, cunhada/o’ | *wabu (primo, cunhado) | puŋʔ (irmã/o, prima/o, cunhada/o) | bu (primo, cunhado) |
| ‘irmão menor, primo’ | *nichuwi | tiuŋʔ | |
| ‘irmão menor’ | *ʔaaɟu | ja | |
| ‘jabuti’ | *kuwasa | sawɛh | kawɯh (tartaruga) |
| ‘jacaretinga’ | *bubu | mama | |
| ‘jacu’ | *daɓu | tawi | |
| ‘jerimum’ | *ɟuruma | nurɛ̃pu | |
| ‘jogar no chão’ | *kuru (jogar, jogar fora) | kut (cair no chão) | |
| ‘lábio’ | *bunu | muŋ | |
| ‘lagarto’ | *mathakasa, *mathakaɕa | mãtɛ̃kã (jacaré-anão) | |
| ‘lagarto’ | Proto-Madi *athuna (moça) | ɛttũnɛ̃ʔ (sexo feminino) | |
| ‘lago’ | *ɗaku | mãiaku | daK |
| ‘largar, jogar’ | *iba (largar, colocar) | pa (jogar, atirar) | |
| ‘lavar’ | kuiuʔ | kuɟi | |
| ‘língua’ | *abenu | nũʔ | Katawixi nu |
| ‘lua’ | *baɟiku | pɨɨŋ | |
| ‘luz’ | *aida | ɛina | |
| ‘macaco’ | *ɟuwi (Cebus sp.) | suwɛʔ (Ateles sp.) | |
| ‘macaco-barrigudo’ | *gapha | kamuɟa | |
| ‘macaco-de-cheiro’ | *pichi | ihpih | ihpiɟi |
| ‘macho’ | wapua (macho) | uwabara (marido) | |
| ‘madeira’ | ɨta | ita | |
| ‘madrugada’ | *ɟume | ɛmɛ̃ʔ | kumiti |
| ‘mãe’ | Suruwahá naʔi | nãŋʔ | naju |
| ‘mandioca’ | *ɗawa | tawɛ̃iɛ̃ (tubérculo) | tawa |
| ‘mandioca’ | *puha | mɨh | |
| ‘mão’ | *ɟapa | maʔ | ba |
| ‘matar’ | *ti | ti | |
| ‘matar’ | Proto-Madi *nabuwa | muwɛiʔ (morrer) | warabui |
| ‘minhoca’ | *chumi | supiʔ | |
| ‘moça’ | *emanehe | mɨ̃nɛ̃ʔĩũ | |
| ‘mole’ | Paumari baku | amɨk | |
| ‘molhado’ | *arapha | hurupa | |
| ‘montanha’ | *nuku (morro) | nuk | |
| ‘montanha’ | kɨpaʔ | {huNtɯ}kɯba | |
| ‘morcego’ | *muri | mɛ̃rɛ̃ | Katawixi mɯrihi |
| ‘morder’ | *akanu | akɯhni | |
| ‘morro’ | *nuku (morro) | nuk | ɟuku (pedra) |
| ‘mulher’ | Proto-Madi *athuna (moça) | ɛttũnɛ̃ʔ (sexo feminino) | |
| ‘mutum’ | mɨnʔ | biN | |
| ‘nadar’ | *ɗaphiɟi (ir boiando) | nupiʔ | |
| ‘nádegas’ | *khuri (nú) | Katawixi kuri (costas) | |
| ‘nariz’ | ũh | uhpaK | |
| ‘nome’ | *uni | nik | wadiK |
| ‘nora, sobrinho/a, genro, primo/a’ | *khabu (nora, genro, primo) | kamɨ (nora, sobrinha, prima) | upɯ (filho, sobrinho, genro) |
| ‘nuca’ | kɨtapu | kitata | |
| ‘nuvem’ | *ɕabi | ɛ̃sĩwĩʔ | kuduh-umi |
| ‘olho’ | *nukhu (olho, semente) | ukpu | ʔiku |
| ‘onça’ | apɛtpɛt | piːda | |
| ‘orelha’ | *naribu | kiraba | |
| ‘ouvir’ | pɛ̃ɛ̃ʔ | pikaN | |
| ‘ovo’ | *napha | pu | |
| ‘paca’ | *khuwa | kiwa | |
| ‘pai’ | paŋʔ | paiu | |
| ‘pálido’ | *maphura | pura (suave) | para (branco) |
| ‘palmeira’ | sarui (palmeira) | taru (coqueiro) | |
| ‘papagaio’ | *kawa | kawapi | |
| ‘papagaio’ | *ɕaruɕaru | saruʔ | |
| ‘pato-selvagem’ | *wahakuku | kũhkũ (ave) | kuhku (pato-do-mato) |
| ‘pé’ | *bihi (braço, perna, asa) | ʔi | hi |
| ‘pedra’ | *ɟaɗi | utɛʔ (montanha) | |
| ‘pegar’ | tũɛ̃ʔ | duni | |
| ‘pegar’ | *idi | hadi | |
| ‘peixe osteoglossídeo’ | *buraku (pirarucu) | paura (aruanã) | |
| ‘pele’ | *ɗaru | siʔnak | daK |
| ‘pena, pêlo’ | *a-phi (pena) | wih (pêlo, pena) | puih (pêlo) |
| ‘pênis’ | *icupiri | sɨʔmiŋ | |
| ‘pênis’ | *ʔaba | pa | pa |
| ‘pequeno’ | *ibiciri | ciniN | |
| ‘periquito’ | *ɟiriɟiri | tikittiri | |
| ‘perto’ | imunta | inuta | |
| ‘pescoço’ | wɛ̃rɛ̃npah | wɯːrɯ (garganta) | |
| ‘pica-pau’ | *uruwedede | urutɛʔtɛʔ | |
| ‘porco’ | *hirari | kiariʔ | |
| ‘pouco’ | *bedi | pɯiri | |
| ‘preto’ | Proto-Madi *ɕuki | sik | tik |
| ‘primo, cunhado’ | *uwaʔa | wɛ̃wɛ̃ | |
| ‘primo/a, cunhado/a’ | *dawa | sɛ̃wɛ̃ | cawaN |
| ‘pulmão’ | puhpuh | puhpuh{maN}, ihpuKpuhma | |
| ‘quebrar’ | *baka | makawaʔ (cair coisas), pɨk | |
| ‘queimar’ | *charu | huruN | |
| ‘queixada’ | *hiɟama (queixada) | hiːcaN (caititu) | |
| ‘querer’ | *nupha | pak | |
| ‘rã’ | *uwawa | wãwãʔ | |
| ‘raia’ | *ɓuɗani | ʔinnaʔ | hihdaN |
| ‘rato’ | *ɟapi | caN | |
| ‘remar’ | kuaiaŋãʔ (remo) | wuikaN (remar) | |
| ‘rio’ | wɛ̃ | wa | |
| ‘rio’ | *waini | wɯni | |
| ‘rio’ | *waha (igarapé, rio) | waːhɯN (rio) | |
| ‘roubar’ | *buɗi | mɛrɛʔ | |
| ‘Saimiri sp.’ | *pichi | ihpih | ihpiɟi |
| ‘sangue’ | *eme | mĩmĩ | mimi |
| ‘sapo’ | *kapekape | kɨpɛnkɨpɛn muiʔ | |
| ‘sapo’ | ɨŋ muiʔ | uːN | |
| ‘satisfeito’ | *akhari | ɛkaiʔ (estar satisfeito) | |
| ‘segurar’ | *dama | tama (ter coisas) | |
| ‘semente’ | *nukhu | akuN | |
| ‘sobrinho’ | *daʔu (filho, sobrinho) | tuaʔiu (sobrinho) | |
| ‘sogra, tia paterna’ | *ʔaachu | suʔ | cucu |
| ‘sol’ | *ɟiphu (fogo) | nĩukpu | |
| ‘sol’ | *bahi | ɛʔmaiʔ (verão) | biha |
| ‘solo’ | *tabuɾi (lugar) | mɛrɛhɛ | ipuri |
| ‘surubim’ | *bahama | bahma | |
| ‘tatu’ | *wari | amɨrɨ | marɯ |
| ‘temer’ | *pini (temer, assustar) | mĩninʔ | |
| ‘ter cheiro’ | *mahu | mãwɨiɛʔ (cheirar suor) | |
| ‘tia materna’ | *aci (irmã mais velha) | asiŋʔ | |
| ‘tia paterna, sogra’ | *ʔaachu | suʔ | cucu |
| ‘tio materno, sogro’ | *hedi | tiŋʔ | |
| ‘tio paterno, sobrinho’ | *badia (sobrinho) | tiu | |
| ‘tracajá’ | *chiri (tartaruga) | kawɯhciniN | |
| ‘traíra’ | *chaku | ɟaikuN | |
| ‘tucano’ | *ɟakhi | kɛiaŋ | |
| ‘um’ | nũŋtina | ikiKti | |
| ‘unha da mão’ | maʔkɨ (unha) | bakuN (dedo) | |
| ‘vento’ | *ɓuni | waːniN | |
| ‘ventre’ | *duru (abdômen) | nurɛ̃ (coração) | miN-hurɯK |
| ‘ver’ | *khikana | hiKna | |
| ‘ver’ | *hathiwa | tiawaiʔ | |
| ‘vespa’ | *awani | wah | wah |
| ‘viga, madeira’ | *pini | pi | upina |
| ‘vir’ | *tika | tiak | tiː |
| ‘voltar’ | *khama | kɨmɛ̃h | kiNhi |
Correspondências morfológicas
[editar | editar código]| Português | Proto-Arawá | Harakmbet | Katukína |
|---|---|---|---|
| ‘1.S.’ (eu) | iu- | (a)ju- | |
| ‘1.S.’ (eu) | *aruwa | nuʔ | adu |
| ‘1.P’ (nós) | *ʔari | adiːK | |
| ‘2.P.’ (vós) | *tee | idiki | |
| ‘acusativo’ | *-ra | -tah | |
| ‘causativo’ | *-ha | -ʔa | |
| ‘contínuo’ | Jarawara -ne | -nɛ̃ | -niN |
| ‘delativo’ | *-ɟa | -iaʔ | |
| ‘futuro, condicional’ | Deni-Kulina -ɟapa (condicional) | -apu (futuro, condicional) | -cabu (futuro) |
| ‘indefinido’ | nuŋ | hinɯK | |
| ‘masculino’ | *-ne | -pãnɛ̃ʔ | |
| ‘momentâneo’ | *-ada | -atɨ | |
| ‘perfectivo’ | *-ɗe | -nɛ | |
| ‘posessivo’ | *-matha | -muca | |
| ‘presente’ | *-da | -nɨ | |
| ‘proximal’ | *hari | ãrĩ | |
| ‘subessivo, locativo’ | *-tha (subessivo) | -taʔ (locativo, subessivo) | -ta (locativo) |
| ‘superessivo’ | -kɨta | -kutu |
Referências
- ↑ a b c d Jolkesky, Marcelo. 2011. Arawá-Katukína-Harakmbet: correspondências fonológicas, morfológicas e lexicais. Encontro Internacional: Arqueologia e Linguística Histórica das Línguas Indígenas Sul-Americanas. Brasília, 24 a 28 de outubro de 2011.
Bibliografia
[editar | editar código]- Adelaar, Willem F. H. 2000. Propuesta de un nuevo vínculo genético entre dos grupos lingüísticos indígenas de la Amazonía occidental: Harakmbut y Katukina. In Luis Miranda Esquerre (ed.), Actas del I Congreso de Lenguas Indígenas de Sudamérica, 219-236. Lima: Universidad Ricardo Palma, Facultad de Lenguas Modernas, Departamento Académico de Humanidades.
- Dixon, R. M. W. 2004. Proto-Arawá Phonology. Anthropological Linguistics 46: 1-83.