Línguas macus

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
(Redirecionado de Línguas puinave-nadahup)
Línguas macus
Puinave-Macu
Distribuição
geográfica
 Brasil
 Colômbia
Classificação linguística
  • Macu
Subdivisões
Mapa das línguas macus

A hipótese de uma família linguística Puinave-Macu (ou família linguística Vaupés-Japurá[1]) foi formulada por Paul Rivet e outros pesquisadores desde 1920 e 1925, ao encontrar relações entre as línguas dos macus, como se conhecem vários povos indígenas caçadores-coletores do noroeste da Amazônia, como os hupdë e iuhupde do Brasil e da Colômbia, os nadëb (kabori) e dâw (düw ou kamâ) do Brasil e os kãkwã (cacua o bará makú) e nükâk da Colômbia, com a língua dos Puinave de leste da Colômbia.

Classificação das línguas macus[editar | editar código-fonte]

Patience Epps (2005) considera provada a existência do microfilo Nadahup (Macu), no qual estariam as muito relacionadas línguas hupdë e iuhupdë, com 90% de vocabulário comum; dâw com cerca de 75% de vocábulos cognatos com elas e com nadëb, com uma maior separação e maior diferenciação morfológica, mas com 50% de cognatos. Para o resto da família considera que não se tem provado ainda sua relação genética.

Entre as línguas nükák e kãkwã há uma relação muito próxima, e podem-se considerar como um conjunto de relativamente recente separação.

Marie Claude Mattéi Muller, Howard Reid e Paul Henley apresentaram em 1992 sólidas evidencias segundo as quais, a família macu inclui também a língua dos hodï (ou hóti) do sul da Venezuela. O vocabulário com maiores aproximações ao hodï, seria o nükák. Os hodï são caçadores e coletores, culturalmente próximos aos macu.

Joseph Greenberg (1987) agrupou as línguas Puinave - Macu, junto com a família tucano, a catuquina, a huaorani, a ticuna e outras línguas no tronco macro-tucano.

Um diagrama que permite concordar as hipóteses anteriores é este:

Makú
Nadahup
Protonadëb

Nadëb

Protohup

Dâw

Hup

Hupdá

Iuhupde

Makú norte
Kak

Kakwa

Nukak

Ocidental

Puinave

Oriental

Hodï

prototukano
Tucano

Oriental

Central

Ocidental

Jolkesky & Cabral (2011)[editar | editar código-fonte]

Classificação interna da família linguística Vaupés-Japurá segundo Jolkesky e Cabral (2011):[1]

  • Família Vaupés-Japurá
    • Ocidental
      • Puinave
      • Kakua-Nukak
        • Kakwa
        • Nukak
    • Oriental
      • Hup-Dâw
        • Dâw
        • Hup
          • Hupda
          • Yuhup
      • Nadëb
        • Nadëb do Rio Negro
        • Nadëb do Roçado

A família linguística foi proposta por Theodor Koch-Grünberg (1906)[2], com a exceção do puinave.[1] Rivet e Tastevin (1925) incluem o puinave nesta família.[3]

Reconstrução[editar | editar código-fonte]

Reconstrução do proto-maku oriental (ou proto-nadahup) (Martins 2005):[4]

Fauna[editar | editar código-fonte]

Número Proto-maku oriental Português Nome científico
7 *jɤk (sp.) Leptodactylus sp.
10 *pɤ̌ʔ sapo família dos bufonídeos
12 *tâko anta Tapirus terrestris
13 *kakǒc cuandu Coendou prehensilis
14 *pûg cuandu Coendou prehensilis
15 *bẽ̂t cutia Dasyprocta fuliginosa
16 *bĩjã̂w cutia Dasyprocta fuliginosa
17 *k’ac’aʔ cutiuaia Myoprocta pratti
18 *p’ɤg cutiuaia Myoprocta pratti
19 *bẽhẽ̂d jupará Potos flavus
20 *wãc’õk’ jupará Bassaricyon alleni
21 *ʔajôk’ lontra Pteronura brasiliensis
22 *cǐciʔ macaco (sp. de sagüi) Saguinus inustus
23 *ʔoh macaco-barrigudo Lagothrix lagotricha
24 *hêwo macaco-caiarara Cebus albifrons
25 *bã̂jo macaco-caiarara Cebus olivaceus
26 *baɾǐt’ macaco-de-cheiro Saimiri sciureus
27 *p’iɟo macaco-de-cheiro Saimiri sciureus
28 *kũjkũ̌jiʔ macaco-da-noite Aotus vociferans
29 *tûg macaco-guariba Alouatta seniculus
30 *jawâco macaco-prego Cebus apella
31 *ʔẽ̂c macaco uacari-preto Cacajao melanocephalus
32 *k’ûk’oʔ macaco zogue-zogue Callicebus torquatus
33 *cɯp’ɯx morcego Desmodus rotundus
34 *wɤb morcego Desmodus rotundus
35 *c’aʔwã̂ji mucura Didelphis sp.
36 *jãʔã̌b onça Panthera onca
37 *paʔ paca Agouti paca
38 *tohbẽt porco Tayassu pecari, Tayassu tajacu
39 *cûh quati Nasua nasua
40 *jõd tamanduá Myrmecophaga tridactyla
41 *xûd tamanduá Myrmecophaga tridactyla
42 *bɯ̌g tamanduá Myrmecophaga tridactyla
43 *jêwo tatu-galinha Dasypus novemcinctus
44 *wêciʔ tatu-galinha Dasypus novemcinctus
45 *ʔõ̌k’ tatu-canastra Priodontes maximus
46 *bõhõjc’ǎh veado-catingueiro Mazama gouazoubira
47 *bõhõjhɤ̃w veado-mateiro Mazama americana
53 *tawêto pássaro (genérico) Columbina minuta
54 *jâbo araçari Pteroglossus sp.
55 *k’ɤɾɤ̂c’ araquã Ortalis motmot
56 *jǎk’ araracanga Ara macao
57 *k’aʔɾoʔ araracanga Ara macao
58 *kawet’ arara-vermelha Ara chloroptera
59 *c’ǐp beija-flor família dos troquilídeos
60 *cuguʔ beija-flor família dos troquilídeos
61 *pɤpɤp coruja gênero Otus
62 *wôɾ coruja gênero Otus
63 *kujûjuʔ cujubim Pipile pipile
64 *moh garça família dos ardeídeos
65 *c’ǔb gaturamo Euphonia laniirostris
66 *wîʔ gavião-real Harpia harpyja
67 *jêco jacu Penelope jacquacu
68 *t’ûp japu-de-bico-encarnado Gymnostinops
69 *t’ûc’uʔ maitaca Pionus menstruus
70 *hôh inambu-galinha Tinamus guttatus
71 *bõ̂h inambu-serra Tinamus major
72 *c’ojoʔ papagaio-moleiro Amazona farinosa
73 *wẽh pomba-galega Columba cayennensis
74 *c’ûp’ rouxinol Icterus chrysocephalus
75 *cahk’weto tucano Ramphastos sp.
76 *wãʔ urubu Coragyps atratus
77 *tǔd urumutum Nothocrax urumutum
90 *c’axã̂b caranguejo gênero Trichodactylus
91 *cohoh caranguejo gênero Trichodactylus
92 *cõhõ̂b caranguejo gênero Trichodactylus
96 *cǒt lombriga Ascaris lumbricoides
335 *xogoʔ borboleta Morpho sp.
350 *hǔt’ formiga-saúva (sp.) (comestível)
351 *wɤk’ formiga-saúva (sp.) (comestível)
360 *wîwo tocandira Paraponera clavata
412 *t’ob acará (sp.) família dos ciclídeos
413 *xot aracu (sp.) família dos anostomídeos
414 *c’âʔi arraia Potamotrygon sp.
415 *t’ok’ jeju (sp.) Erythrinus sp.
416 *c’og muçum Synbranchus marmoratus
417 *jâc’ peixe-boi Trichechus inunguis
418 *joʔogoʔ piaba (sp.)
419 *c’ap’ut poraquê Electrophorus electricus
420 *pǒj surubim Pseudoplatystoma fasciatum
421 *ʔõ̌ʔ tambuatá Hoplosternum littorale
422 *p’ôj traíra Hoplias sp.
476 *bĩ̂c jabuti Geochelone denticulata
477 *bãtuk’ jabuti Geochelone denticulata
478 *ʔow calango (sp.) Tropiduridae sp.
482 *p’ǎwo jararaca Bothrops sp.
483 *tɤghĩ̌jo jararaca Bothrops sp.
485 *xâgi surucucu Lachesis muta

Flora[editar | editar código-fonte]

Número Proto-maku oriental Português Nome científico
530 *ʔewêk’o cipó-de-imbé Philodendron imbe
532 *tuʔ coca Erythroxylum coca
533 *c’akot’ embaúba Cecropia sp.
534 *p’ôh embaúba Cecropia sp.
535 *cɯ̂p embira família das anonáceas
536 *cěh embira família das anonáceas
537 *p’ɤ̂w escorrega-macaco Peltogyne paniculata
538 *p’ɤ̂h sorva Couma sp.
539 *hũ̂t tabaco Nicotiana tabacum
540 *t’ûc timbó (genérico) plantas ictiotóxicas
541 *p’op’ tururi Sterculia sp.
552 *ʔagi fruta (genérico)
553 *jôj abacaxi Ananas sativus
554 *bãwã̌t’ abacaxi Ananas comosus
555 *cěɾeʔ banana Musa sp.
556 *pɯhɯ̌t banana Musa sp.
557 *pãdã̌ɾaʔ banana Musa sp.
558 *jãhãb caju Anacardium sp.
559 *buhuh cucura Pourouma cecropiifolia
560 *taɾapǔʔ cucura Pourouma cecropiifolia
561 *piʔ ingá Inga sp.
562 *bĩ̂d ingá Inga sp.
563 *dôgo ira-pixuna Coccoloba pixuna
564 *jawak’o japurá Erisma japura
565 *bãʔo ucuqui Neea sp.
566 *bãdãk’ açaí Euterpe sp.
567 *wakwǒh bacaba Oenocarpus sp.
568 *cawîbo bacaba Oenocarpus sp.
569 *c’âk’o buriti Mauritia flexuosa
570 *poj caranã Mauritia sp.
571 *wako patauá Oenocarpus bataua
572 *c’ɯ̂w pupunha Bactris gasipaes
573 *jɤ̌ʔ pupunha Bactris gasipaes
574 *ʔĩ̌do cará Dioscorea sp.
575 *c’ãh cará Dioscorea sp.
576 *pɤp’ɤʔ cogumelo (sp.)
577 *jâk’ mandioca Manihot utilissima
578 *kow pimenta Capsicum sp.
579 *pôh pimenta Capsicum sp.
580 *hɤ̂w urucum Bixa sp.
590 *dãb veneno Strychnos sp.

Comparações[editar | editar código-fonte]

Comparação lexical interna (Rodrigues 1986):[5]

Português Yahúp Húpda Nadêb Dou
dente tâgn tâgn tâgn togn
orelha bu’uitòk bò’tòk nãbui kumaẽ
pele bò’òk bòk byh byg
mão põh dèpũh mõh xoup
pedra paih paih paas
sol wèrhò wèdòh papỹi hotybm
onça iã’am iã’am ’awad iampy
peixe hõp hop tahỹb hãp
piolho nèm nèm nam âunèm
machado mom mom mym mam
rede iagn iagn iagn ièg
flecha ki’ig mũh k’âtoi bitog
casa mõi mõi tòb tob


Algumas semelhanças lexicais entre o Proto‐Vaupés-Japurá Oriental (Proto-Makú Oriental) e o Proto‐Tupí (Jolkesky e Cabral 2011):[1]

Português Proto‐Vaupés-Japurá Oriental Proto‐Tupí
arara *kˀaʔroʔ (araracanga) **karu
arco *karabaʔ **arjapˀat
arrancar *ʔakˀoʔ (arrancar) **ʔok (tirar)
azedo *kˀǐji *kãj̃ (Proto-Tupari), *aj (Proto-Tupi-Guarani)
barro *tũ̌ʔ (solo) **tˀup
buraco *kôt **kʷat
carrapato *kˀawarɨ̂pˀ **kɨpʷerip
casa *top **tˀap (teto)
cavador, cajado *dɨtˀ (toco de pau) **cɨt
céu *wɤ̌ʔ (céu) **ɨpʷa (alto)
chifre *cã̂dãˀ **atjã
cipó *cɨ̂p ‘embira’; *jub **icˀɨpo
cobra wɤːj (Nadeb) **moj, **mpoj
cobrir *cˀɤʔ **atsoʔi
comprido *row **arapʷ
contar *dɔ̃‐ (contar) **‐enõj
descansar *jati ‘deitar no chão’; *jet (Proto-Nadahup, sentar/deitar no chão) **kjet (dormir)
dia *ʔatˀɨpˀ **ʔat
entrar *jěho (voltar, entrar) **ejkje
estar em pé, levantar‐se ʔɯ́b (Daw), jɨ̃p (subir, Hupda) **am
ficar em pé **jaŋ
fino, comprido, profundo *câpo; *cɨ̂p **cˀɨp ‘fino, fundo’
fio, linha *tito **ɨruru
fogo, madeira *cˀã̂to (cerne da madeira) **atjat
fruta *ʔaɡi **ʔa
irmã *ʔãj
jacaré *wɨ̌ʔ
lavar cok (Kakwa) **atsukˀ (tomar banho)
lua *wedhoh **wacɨ
mandioca *jâkˀ **ʔek
mão *bõ̌h (braço) **po, **mpo
moer *tokˀ (Proto-Nadahup) **tsˀok
morcego *cɨpˀɨx **cˀɨpe
morder *jaʔwaʔ (mastigar) **cukˀu
morder, comer, mastigar *kˀəc (morder) **akarj
noite *cˀebo **tjɨm
nome *xâto **et
orelha *napˀûj **apɨ
osso *kˀêɡ, *kˀêɡeʔ **kaŋ
ovo, semente *tɨ̂p(o) (Proto-Nadahup, ovo), *tɨb (semente, Proto-Nadahup) **tˀ‐upiʔa
pai *ʔîpo (Proto-Nadahup) **tˀ‐up
pegar *cˀêkˀo (roubar) **pɨtsɨk (peɡar)
peito *pûd **potiʔa
peixe *hã̂po
pele *pˀɨk **pit
pênis *tɨb **tsʔapa
pescoço *ʔõɡõʔ (garganta) *oɡwotkɨp (Proto-Tupari)
piolho *dã̂bi, *dɛ̃̂b
pousar, deitar, estar deitado *ʔowopˀ **wup (deitado)
pulga [nˀan]ɡʔɔ́b (Hupda), [cɨ]ɡab (Juhup) **ŋkɨp (piolho)
quente *juʔ **akjup
rosto *wôh (bochecha) **epʷa
tomar banho *cˀõb **atsoᵐp
umbigo *pûc **pɨrju
urina *ciʔ (urinar) **tˀɨ
vento *bahûto
vir *wɨtˀ (chegar) **wut

Ver também[editar | editar código-fonte]

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

  • Cathcart, Marylin 1979: "Fonología del Cacua", Sistémas Fonológicos Colombianos vol.IV, p.p. 9-45; ILV; Editorial Townsend, Lomalinda (Meta).
  • Caudmont, Jean 1954: "Fonología Puinave", Revista Colombiana de Antropología 2: 265-293. Bogotá.
  • Epps, Patience 2005. A Grammar of Hup. Ph. Dr. diss. Charlottesville: University of Virginia.
  • Erickson, Timothy y Catherine Groth Erickson 1993: Vocabulario Jupda - Español - Portugués. Paul S. Frank, redactor. Editorial Alberto Lleras, Santafé de Bogotá D.C.- ISBN 958-21-0039-7
  • Giacone, Antonio 1962: Pequena gramática e diccionário português Ubde-Nehern ou Macú. Tipografía Salesina, Recife - Brasília.
  • Girón Higuita, Jesús Mario 1999: "Tono y Palabras en Puinave"; Congreso de Lingüística Amerindia y Criolla; Memorias 6: 97-114. Universidad de los Andes-CCELA, Bogotá. ISBN 958-695-022-0
    • 2004: "Recuperación de cantos de baile de la etnia puinave del Departamento del Guainía". Serie Tradiciones orales colombianas, Universidad de los Andes-CESO-CCELA, Bogotá.
  • Greenberg, Joseph H. 1956: "The general classification of Central and South American languages"; Men and cultures. Selected papers of the 5th International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences: 791—794. Anthony F. Wallace ed. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1960.
    • 1987: Language in the Americas. Stanford University Press, CA.- ISBN 0804713154
  • Henley, Paul; Marie-Claude Mattéi-Müller y Howard Reid 1996: "Cultural and linguistic affinities of the foraging people of North Amazonia: a new perspective"; Antropológica 83: 3-37. Caracas.
  • Huber, Randall Q. - Robert B. Reed (redactores y recopiladores) 1992: Vocabulario comparativo: palabras selectas de lenguas indígenas de Colombia. ILV, Santafé de Bogotá.
  • Jolkesky, Marcelo; Ana Suelly Arruda Câmara Cabral. 2011. Desvendando as relações entre Tupí e Vaupés-Japurá. Encontro Internacional: Arqueologia e Linguística Histórica das Línguas Indígenas Sul-Americanas. Brasília, 24 a 28 de outubro de 2011.
  • Koch-Grünberg, Theodor 1906: "Die Maku", Anthropos 1: 877-906. St. Gabriel-Mödling. Traducción al castellano de Leonor Lozano, mec. 6 p.
  • Maciel, Iraguacema 1991: "Alguns aspectos fonológicos da morfossintaxe da língua maku". Dissertação de Mestrado. UnB. Brasília. mec.
  • Mahecha Rubio, Dany; Gabriel Cabrera y Carlos Franky 2000: "Algunos aspectos fonético-fonológicos del idioma Nukak [n+kak]"; Lenguas indígenas de Colombia. Una visión descriptiva: 547-560. María Stella González de Pérezed. 848 p. Instituto Caro y Cuervo, Bogotá.- ISBN 958-611-083-4
  • Martins, Valteir 2005: "Reconstrução fonológica do Protomaku oriental". LOT Dissertation Series, 104. LOT Netherlands Graduate School of Linguistics Utrecht.
  • Ospina Bozzi, Anamaría 1999 "Algunos aspectos de la fonología de la lengua Yujup macú"; Congreso de Lingüística Amerindia y Criolla; Memorias 6: 47-71. Universidad de los Andes-CCELA, Bogotá. ISBN 958-695-022-0
  • Peirson, Ellen Jean 1980: "Formas de destacar la información en las narrativas del Puinave"; Artículos en lingüística y campos afines 10: 87-103. IlV - DIGIDEC. Bogotá.
  • Pozzobon, Jorge 1997: "Langue, société et numération chez les Indiens Makú (Haut Rio Negro, Brésil)"; Jounal de la Société de Américanistes de París 83: 159-172. París.
  • Reina, Leonardo 1987: "Análisis fonológico de la lengua Makú-yujup". Tesis de grado, Magister de Etnolingüística, EPG. Universidad de los Andes, Bogotá. mec.
  • Rivet, Paul y Constant Tastevin 1920: "Affinités du Makú et du Puinave"; Journal de la Société des Américanistes de París, n.s. t XII: 69-82. París.
  • Rivet, Paul; P. P. Kok y C. Tastevin 1925: "Nouvele contributión a l'étude de la langue Makú; International Journal of American Linguistics, vol. 3, n. 24, p.p. 129-132. New York.
  • Rodrigues, Ayron Dall'igna 1967: "Linguistic Groups of the Amazonia"; Native South Americans: Ethnology of the Least Know Continent: 51-58. Patricia J. Lyon ed. Little Brown an Company, Boston, 1974.
  • SCHULTZ, Harald, "Ligeiras notas sobre os Makús de paraná Boá-Boá"; Revista de Museo Paulista, n.s., vol. 11:109-132, 1959.
  • Swadesh, Morris 1959: Mapas de clasificación lingüística de Mexico y las Américas; Cuadernos del Instituto de Historia, serie Antropológica, 8, Universidad Nacional Autónoma, México.
  • Tastevin, Constant 1923: "Les Makú du Japurá"; Journal de la Société des Américanistes de París 15: 99-108. País
  • Terribline Mario y Miguel 1961: "Enqute chez des indiens Makú du Caiari-Vaupes, Brasil"; Bulletin de la Société des Américanistes Suisse 21: 2-10. Geneve.
    • 1962: "Resultats d'une faite chez les Makú (Brasil)"; Bulletin de la Société des Américanistes Suisse 21: 37-38, Geneve.
  • Weir, E. M. Helen 1984: "A Negaçâo e outros tópicos da gramática Nadëb". Dissertaçâo do grau de Mestre en Lingüística. Universidade Estadual de Campinas. mec.
    • 1994: "Nadëb"; Typological studies in negation: 291-323. Peter Kahrel & René van den Berg eds. Typological Studies in Language, 29. Benjamins, Amsterdam.

Referências

  1. a b c d Jolkesky, Marcelo; Ana Suelly Arruda Câmara Cabral. 2011. Desvendando as relações entre Tupí e Vaupés-Japurá. Encontro Internacional: Arqueologia e Linguística Histórica das Línguas Indígenas Sul-Americanas. Brasília, 24 a 28 de outubro de 2011.
  2. Koch‐Grünberg, Theodor. 1906. Die Makú. In: Anthropos, v.1: 877‐906.
  3. Rivet, P. & Kok, P. & Tastevin, C. 1925. Nouvelle contribution a l’étude de la langue Makú, in: International Journal of American Linguistics, v.3: 135‐19.
  4. Martins, Valteir. 2005. Reconstrução Fonológica do Protomaku Oriental. LOT Dissertation Series. 104. Utrecht: LOT Netherlands Graduate School of Linguistics. (Doctoral dissertation, Vrije Universiteit Amsterdam).
  5. Rodrigues, Aryon Dall'Igna. 1986. Línguas brasileiras: Para o conhecimento das línguas indígenas. São Paulo: Loyola. (PDF)

Ligações externas[editar | editar código-fonte]

Vocabulários