Língua Juǀʼhoan

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Juʼhoan

Zuʼhõasi

Falado(a) em: Namíbia, Botsuana
Região: próxima á fronteira com Angola
Total de falantes: 35.000
Família: Kx'a
 Kung
  Sudeste
   Juʼhoan
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: ktz

A língua Juǀʼhoan (também chamada Zhuǀʼhõasi, Dzuǀʼoasi, Zû-ǀhoa, JuǀʼHoansi) é uma variante sul da língua !Kung, que forma um continuum dialetal com essa língua. É falada por cerca de 35 mil pessoas, sendo a maioria (30 mil) na Namíbia e os demais no Distrito Noroeste de Botsuana. Apresenta 4 dialetos regionais: Tsumkwe (o mais bem descrito e caracterizado), Rundu, Epukiro e Omatako.

Escrita[editar | editar código-fonte]

A língua Juǀʼhoan utiliza o alfabeto latino bastante modificado e adaptado à sua fonética. São 104 símbolos formados por letras tradicionais, letras com diacríticos, conjuntos de 2 ou 3 letras que incluem diacríticos e símbolos como !’|, etc. São 91 “letras” para sons consoantes e 13 para sons vogais.[1]

Três ortografias foram desenvolvidas para o Juǀʼhoan para esses 104 sons: A primeira de 1975 foi comissionada por Jan Snyman no ”South African Department of Education” em 1969, tendo sido ligeiramente modificada em 1975. A segunda, feita a pedido da “Bible Society of South Africa” em 1987 usa muito menos diacríticos. Por fim, a terceira e atual é de 1994 e foi elaborada pela “Ju|wa Bushman Development Foundation”.

Ortografia[editar | editar código-fonte]

As três ortografias juǀʼhoan
Plosivas labiais Plosivas alveolares Plosivas velares Africadas alveolares Africadas post-alveolares
IPA [b] [p] [bʱ] [pʰ] [d] [t] [dʱ] [tʰ] [ɡ] [k] [ɡʱ] [kʰ] [ts] [dsʱ] [tsʰ] [ds’] [ts’] [tʃ] [dʃʱ] [tʃʰ] [dʃ’] [tʃ’] [kx’]
1975 b p bh ph d t dh th g k gh kh ts dsh tsh ds’ ts’ dšh tšh dš’ tš’ kx’
1994 ds tz tc dch tch dc tj kx
1987 gh ’gh ds’ ts’ tj djh tjh dj’ tj’ kg
Africadas heterorgânicas Fricativas Nasais Silábicas
nasais
Aproximantes
IPA [dʶ] [tᵡ] [tʜ] [dzʶ] ? [dʒʶ] ? [z] [s] [ʒ] [ʃ] [χ] [h] [ɽ] [m] [n] [m̩] [ŋ̍] [m̰] [m̤] [j] [w]
1975 dx tx tx’ dzx tsx dx tx z s ž š x h r m n m ng mh y w
1994 tk djx tcx j c mq
1987 dg tg tg’ - tsg djg tjg zj sj g
Cliques dentais Cliques alveolares
IPA [ᶢǀ] [ǀ] [ᶢǀʱ] [ǀʰ] [ǀˀ] [ᵑ̊ǀʰ] [ᵑǀ] [ᵑǀʱ] [ᶢǀʶ] [ǀᵡ] [ᶢǀʢ] ʜ] [ᶢǃ] [ǃ] [ᶢǃʱ] [ǃʰ] [ǃˀ] [ᵑ̊ǃʰ] [ᵑǃ] [ᵑǃʱ] [ᶢǃʶ] [ǃᵡ] [ᶢǃʢ] ʜ]
1975 ǀ gǀh ǀh ǀ’ ǀ’h nǀ’h gǀx ǀx gǀx’ ǀx’ ǃ gǃh ǃh ǃ’ ǃ’h nǃ’h gǃx ǃx gǃx’ ǃx’
1994 nǀh gǀk ǀk nǃh gǃk ǃk
1987 gc c dch ch c’ c’h nc nch dcg cg dcg’ cg’ gq q dqh qh q’ q’h nq nqh dqg cq dqg’ cq’
Cliques palatais Cliques laterais
IPA [ᶢǂ] [ǂ] [ᶢǂʱ] [ǂʰ] [ǂˀ] [ᵑ̊ǂʰ] [ᵑǂ] [ᵑǂʱ] [ᶢǂʶ] [ǂᵡ] [ᶢǂʢ] ʜ] [ᶢǁ] [ǁ] [ᶢǁʱ] [ǁʰ] [ǁˀ] [ᵑ̊ǁʰ] [ᵑǁ] [ᵑǁʱ] [ᶢǁʶ] [ǁᵡ] [ᶢǁʢ] ʜ]
1975 ǂ gǂh ǂh ǂ’ ǂ’h nǂ’h gǂx ǂx gǂx’ ǂx’ ǁ gǁh ǁh ǁ’ ǁ’h nǁ’h gǁx ǁx gǁx’ ǁx’
1994 nǂh gǂk ǂk nǁh gǁk ǁk
1987 ç dçh çh ç’ ç’h nçh dçg çg dçg’ çg’ gx x —* xh x’ x’h nx nxh dxg cx dxg’ cx’
Vogais plenas Pressionadas
vogais
Vogais nasais Vogais nasais
alveolares
IPA [i] [e] [a, ə] [o] [u] [aˤ] [oˤ] [ĩ] [ã] [õ] [ũ] [ãˤ] [õˤ]
1975 i e a o u ĩ ã õ ũ ã̭ õ̭
1994 aq oq in an on un aqn oqn
1987 a, e î â ô û â̹ ô̹

A última orografia também tem ih, eh, ah, oh, uh para vogais “respiradas” (murmuradas) e ihn, ahn, ohn, uhn para vogais nasais. Porém, Snyman insiste que essas são variantes posicionais de vogais de tons baixos, não sendo necessário serem informadas de forma gráfica. y.

Como se percebe, a língua apresenta muitos cliques, como ocorres geralmente com as línguas khoisans. Um desses cliques (*) ainda não foi atestado.

Fonética[editar | editar código-fonte]

Juǀʼhoan apresenta quatro tons.

Há cinco qualidades vogais, /i e a o u/. Porém essas podem ser nasalisadas, glotalizadas, murmuradas ou combinações dessas, sendo que todas podem ainda ser longas ou curtas. As qualidades /a/ e /o/ podem ainda ser faringeais e estridentes (epiglotais). Assim, há 30 fonemas vogais, talvez mais, dependendo da análise do estudioso. Há ainda muitas sequências de vogais e ditongos.

Juǀʼhoan tem também uma grande quantidade de consoantes. As que se seguem ocorrem no início das raízes. De forma simplificada, somente os cliques alveolares estão listados com as demais consoantes; A lista completa de clique é apresentada a seguir:

Labial Alveolar Postalveolar
/Palatal
Velar Clique
correspondente
Glotal
Nasal Sonora m n ŋ ᵑǃ
Murmurado (mʱ) ᵑǃʱ
Aspirada ᵑ̊ǃʰ
Plosivo Sonora b d dz ɡ ᶢǃ
Tenuis p t ts k ǃ (ʔ)
Aspirada tsʰ tʃʰ ǃʰ
Sonora murmurada dsʱ dʃʱ ɡʱ ᶢǃʱ
Glotalizado tsʼ tʃʼ kxʼ ǃˀ
Sonora glotalizada dzʼ, dsʼ dʒʼ, dʃʼ
uvularizada tᵡ ǃᵡ
Sonora uvularizada dᵡ dzᵡ dʒᵡ ᶢǃʶ
Epiglotalizada tʜ kʜ ǃʜ
Sonora epiglotalizada ɡʢ ᶢǃʢ
Fricativa Sonora z ʒ ɦ
Surda (f) s ʃ χ

Apenas uma pequena quantidade de vogais ocorre entre vogais numa raiz. São as seguintes:

Labial Alveolar Velar Uvular Glotal
β̞ ɾ ɣ
m n ŋ
k, ŋk kʜ
χ ɦ

As consoantes mediais [β̞, ɾ, m, n] (green) são muito comuns; as [ɣ, ŋ] são raras; as demais quase não´aparecem, estando somente em poucas raízes, a maioria delas de origem estrangeira. As [β̞, ɾ, ɣ] são geralmente consideradas com alofones de /b, d, ɡ/, porém, [ɾ] em especial corresponde a consoante inicial de muitas raízes.

Juǀʼhoantem 48 consoantes [[clique (fonética)|cliques. São de quatro tipos: dental, lateral, alveolar, palatal. São doze os acompanhamentos. Essas são consoantes perfeitamente normais em Juǀʼhoan e são realmente preferidas às não-cliques nas posições iniais das palavras.

cliques africados clique agudos acompanhamento
Dental] Alveolar Postalveolar Palatal
ǀ ǁ ǃ ǂ Tenuis
ᶢǀ ᶢǁ ᶢǃ ᶢǂ Sonora
ᵑǀ ᵑǁ ᵑǃ ᵑǂ Nasal
ǀʰ ǁʰ ǃʰ ǂʰ Aspirada
ᶢǀʱ ᶢǁʱ ᶢǃʱ ᶢǂʱ Murmurada
ᵑ̊ǀʰ ᵑ̊ǁʰ ᵑ̊ǃʰ ᵑ̊ǂʰ Aspirada nasal
ᵑǀʱ ᵑǁʱ ᵑǃʱ ᵑǂʱ Murmureda
ǀˀ ǁˀ ǃˀ ǂˀ Glotalizada (talvez c/ acomp. Nasal)
ǀᵡ ǁᵡ ǃᵡ ǂᵡ Uvularizadaa
ᶢǀʶ ᶢǁʶ ᶢǃʶ ᶢǂʶ Sonora uvularizada
ǀʜ ǁʜ ǃʜ ǂʜ Epiglotalizada
ᶢǀʢ ᶢǁʢ ᶢǃʢ ᶢǂʢ Sonora epiglotalizada

Notas[editar | editar código-fonte]

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

Em igldês

  • Dickens, Patrick J. (2005) A Concise Grammar of Ju|’hoan With a Ju|’hoan-English Glossary and a Subject Index, ISBN 978-3-89645-145-3, Rüdiger Köppe Verlag: Köln.
  • Miller-Ockhuizen, Amanda (2003) The phonetics and phonology of gutturals: case study from Ju/'hoansi. Psychology Press.
  • Snyman, Jan W. (1983) 'Zuǀʼhõasi, a Khoisan Dialect of South West Africa/Namibia', in Dihoff, Ivan R. (ed.) Current Approaches to African Linguistics Vol 1, 115–125.
  • Snyman, Jan W. (1997) 'A preliminary classification of the ǃXũũ and Zuǀʼhõasi Dialects', in Haacke, W.H.G. & Elderkin, E.D. (eds.) Namibian Languages: Reports and Papers. (Namibian African Studies, 4). Köln: Rüdiger Köppe, 21–106.
  • Snyman, Jan W. (n.d.) An Official Orthography for Žu|'hõasi Kokx'oi. Pretoria.

Em Neerlandês

  • Snyman, Jan W. (1975) Zuǀʼhõasi Fonologie en Woordeboek. Cape Town: AA Balkema.

Filmes[editar | editar código-fonte]

  • 1980 - The Gods Must Be Crazy
  • 2003 - Journey of Man

Referências externas[editar | editar código-fonte]