Língua alutor
| Alutor nəməlʔu | ||
|---|---|---|
| Falado(a) em: | Rússia | |
| Região: | Península de Kamchatka | |
| Total de falantes: | 40 (Censo da Rússia 2002) 7% da etnia (2010) | |
| Família: | Línguas chukotko-kamchatkanas Setentrional Alutor nəməlʔu | |
| Escrita: | Cirílica | |
| Códigos de língua | ||
| ISO 639-1: | --
| |
| ISO 639-2: | mis | |
| ISO 639-3: | alr
| |
Alutor é uma língua do extremo leste da Sibéria, Rússia, pertencente ao grupo Chukchi-Koryak das Línguas chukotko-kamchatkanas
Sociolinguística
[editar | editar código]O Alutores são os habitantes indígenas da parte norte da Península de Kamchatka. A linguagem é não escrita e moribunda; na década de 1970, os moradores da aldeia Alutor aldeia de Vyvenka com idade inferior a 25 anos não conheciam a língua. Nos últimos anos, a escola dessa aldeia começou a ensinar a língua. Até 1958 a língua era considerada o dialeto "estabelecido" do Koriak, mas não é inteligível com variedades tradicionalmente nômades dessa língua. O autônimo [nəməlʔən] significa "aldeão".
Ortografia
[editar | editar código]| А а | Б б | В в | В’ в’ | Г г | Г’ г’ | Ғ ғ | Д д |
| Е е | Ә ә | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Ӄ ӄ | Л л | М м | Н н | Ӈ ӈ | О о | П п | Р р |
| С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Fonologia
[editar | editar código]Vogais
[editar | editar código]Alutor tem 6 vogais, 5 das quais podem ser longas ou curtas. O /ə/ é um xivá (schwa) e não pode ser tônico.
| Frontal | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Fechada | i iː | u uː | |
| Medial | e eː | ə | o oː |
| Aberta | a aː |
Consoantes
[editar | editar código]São 18 os sons consoantes do Alutor
| Bilabial | Labio- dental |
Alveolar | Palatal | Velar | Uvular | Faringeal | Glotal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| plana | palatalizada | ||||||||
| Plosiva | p | t | t͡sʲ | k | q | ʡ | ʔ | ||
| Fricativa | v | ɣ | |||||||
| Nasal | m | n | nʲ | ŋ | |||||
| Aproximante | w | l | lʲ | j | |||||
| Vibrante | r | ||||||||
Tipologia
[editar | editar código]Alutor é uma língua polissintética.
| ŋan(.ina) | ulʲlʲaʔu.tku=ʔuttə-k | na-n.illitə-tkə-ni-na… | ||
| que+3PL | caminhar.dentro de.florestas.mascarada=bastão-LOC | LOW.A-pendurar-IPF-3.SG.A+3P-3PL.P | ||
| 'Essas coisas em uma vara, que usam máscaras, penduradas ...' | ||||
A morfologia é aglutinativa, com muitos prefixos.
| qəlʲippə | tətu-kki | ɣeqə - masla ta | a-mal-ka. | |||
| pão+NOM+SG | comer.com.alguma coisa-INF | ASSOC - manteiga - ASSOC | bom | |||
| 'pão (comido) com manteiga é excelente.' | ||||||
A estrutura do argumento é ergativa.
| ə-nannə | ɣəmmə | ina-ɣal-e. | ||
| ele-ERG | mim+ABS | 1SG.P-passar por-3SG.A | ||
| 'ele passou por mim.' | ||||
A ordem das palavras é variável, sendo difícil dizer qual tipologia é básica. As ordens verbais-absolutivas AVO e VAO são talvez as mais comuns.
| tita•qa | qutkinʲnʲaqu-nak | maŋ.ki•ʔana | ɣa - aʔu -lin | ənnə-ʔən. | ||||
| uma vez | (nome)-ERG+SG | algures | RES - ver - RES+3SG.P | peixe ABS+SG | ||||
| 'Uma vez que Qutkinnyaqu viu um peixe em algum lugar.' | ||||||||
| ɣa - in | qutkinʲnʲaqu-nak | təlɣə-lŋən | ŋan.tiŋ. | |||
| RES -cutucar -RES+3SG.P | (nome)-ERG+SG | dedo-ABS+SG | ali | |||
| 'Qutkinnyaqu enfiou o dedo lá.' | ||||||
Tonicidade
[editar | editar código]A tonicidade geralmente está na segunda sílaba da palavra. No entanto, não pode cair num xivá (schwa) ou na última sílaba, portanto, em palavras de duas sílabas, essa tonicidade é transferida para a primeira sílaba, desde que essa vogal não seja um xivá. Nesses casos, uma terceira sílaba é adicionada à palavra, e a segunda sílaba é enfatizada.
Exemplos: /ˈmi.məl/ 'água', /qə.ˈla.vul/ 'marido', /pə.ˈla.kəl.ŋən/ 'uma “mukluk”] (bota)', /ˈta.wə.ja.tək/ 'alimentar'.
Sílabas
[editar | editar código]Todas as sílabas do Alutor começam com uma única consoante. Se a vogal é curta, incluindo um xivá, também podem fechar com uma única consoante.
Os exemplos são /vi.ˈta.tək/ 'para trabalhar', /ˈtil.mə.til/ 'águia', /ˈʔit.ʔən/ 'parca '.
Os limites das palavras do Alutor sempre coincidem com os limites da sílaba.
Morfologia
[editar | editar código]Substantivos são flexionados para número, caso, definição e pessoa gramatical.
Existem três números gramaticais: singular, dual e plural.
Existem onze casos: absolutivo, ergativo, locativo, dativo, lativo, prolativo, contativo, causativo, equativo, comitativo e associativo.
Número e caso são expressos usando um único afixo. Um sufixo é usado para todos os casos, exceto o comitativo e associativo, que são expressos usando-se circunflexo. Existem duas declinações, consideradas como três classes de substantivos. A primeira classe são substantivos não humanos da primeira declinação. O número só é distinguido no caso absolutivo, embora a concordância verbal possa distinguir o número quando esses substantivos estão na ergativa. A segunda classe são nomes próprios e termos de parentesco para os idosos. Eles são a segunda declinação e distinguem o número nos casos ergativo, locativo e lativo, bem como no absolutivo. A terceira classe são os outros substantivos humanos; eles podem ser primeira ou segunda declinação
| 1ª declinação | 2ª declinação | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| sg. | du. | pl. | sg. | du. | pl. | |
| absolutivo | ||||||
| ergativo | ||||||
| locativo | ||||||
| lativo | ||||||
| lativeobr>[necessário esclarecer] | ||||||
| prolativo | ||||||
| contativo | ||||||
| causativo | ||||||
| equativo | ||||||
| comitativo | ||||||
| associativo | ||||||
Função dos casos
[editar | editar código]- O caso absoluto é a forma de citação de um substantivo. Ele é usado para o argumento ("sujeito") de uma cláusula intransitiva e o objeto de uma cláusula transitiva, para "possessivos sintáticos" e para o vocativo.
- O ergativo é usada para o agente ("sujeito") de um verbo transitivo, como um caso instrumental, e como argumento de uma cláusula antipassiva.
- O locativo é usado para posição e direção (essivo e caso lativo, bem como argumentos que são "afastados"
- O dativo é usado para destinatários, benfeitores, objetos direcionais (caso relativo) e sujeitos de verbos experimentais
- O Lativo é usadaopara movimento em direção a um objetivo
- O Prolativo é usado para movimento ao longo e movimento de (perlativo e elativo)
- O Equativo é usado com os significados 'como X', 'como X', geralmente com verbos como 'tornar-se', 'transformar', 'trabalhar', etc.
- O Contativo é usado para objetos que fazem contato
- Causativo é usado para frases nominais que causam ou motivam uma ação
- O comitativo é usado para ...
- Associativo é usado para ... Só é atestado na declinação de substantivos da primeira declinação, geralmente inanimada.
Pessoa gramatical
[editar | editar código]Os sufixos gramaticais de primeira e segunda pessoa nos substantivos são usados para equacionar um substantivo com os participantes da conversa. Só aparecem no absolutivo, com uma intervenção de um j em substantivos terminados em vogal e i em substantivos terminando em consoante.
| sg. | du. | pl. | |
|---|---|---|---|
| 1ª pessoa | -j-ɣəm | -muri | -muru |
| 1ª pessoa | -j-ɣət | -turi | -turu |
- …ʡopta am-ʡujamtawilʔ-ə-muru "Sim nós o povo"
- japlə=q ʡujamtawilʔ-iɣəm "e eu sou um homem"
Verbo
[editar | editar código]Existem verbos finitos (conjugados) e não finitos. Existem várias conjugações.
Conjugação polipessoal
[editar | editar código]Os verbos finitos concordam em pessoa e número com seus argumentos nucleares; a concordância é feita tanto com prefixos como com sufixos prefixos. Os verbos transitivos concordam com ambos os argumentos (ergativo e absolutivo), enquanto os verbos intransitivos concordam com seu único argumento (absolutivo). Verbos distinguem dois aspectos, o perfeito (só a raiz) e o imperfeito, com o uso dos sufixos -tkə / -tkən / -tkəni . Há cinco modos, indicativo, imperativo, optativo (potencial- marcado pelos circunfixos ta…(ŋ)) e conjuntivo (prefixo ʔ- / a- ).
Conjugação Monopessoal
[editar | editar código]Verbos monopessoais incluem duas declinações, uma com a terceira pessoa do singular em ɣa -...- lin, e outra em n -...- qin.
Conjugação impessoal
[editar | editar código]Para formas impessoais de conjugação incluem predicado verbal (formado com o circunfixo a ... ka) e imperativo (formado por circunfixo ɣa ... a / ta). Formas não finitas formas impessoais incluem o predicado verbal com o circumfixo a ... ka , e o imperativo em . ɣa ... a / ta
Formas não finitas
[editar | editar código]Estes incluem o infinitivo, o supino, gerúndios e particípios.
Numerais
[editar | editar código]O Alutor possui numerais simples para os números de um a cinco, dez e vinte. Todos os outros números são compostos baseados nesses numerais
| ənnan | um |
| ŋitaq | dois |
| ŋəruqqə | três |
| ŋəraqqə | quatro |
| məlləŋin | cinco |
| ənnanməlləŋ(in) | seis (um-cinco) |
| ŋitaqməlləŋ(in) | sete (dois-cinco) |
| ŋəruqməlləŋ(in) | oito (três-cinco) |
| ŋəraqməlləŋ(in) | nove (quatro-cinco) |
| mənɣətkin | dez |
| mənɣətək ənnan | onze |
| qəlikkə | vinte (uma poutuação) |
| qəlikək ənnan | vinte um |
| ŋəraqmənɣətkin | quarenta (quatro dez) |
| ŋəraqmənɣətkin ŋəraqqə | quarenta quatro |
| ŋitaqməlləŋin mənɣətkin | setenta (sete dez) |
| mənɣətək mənɣətkin | cem (dez dez) |
Bibliografia
[editar | editar código]Kibrik, A.E., S.V. Kodzasov, I.A. Murav'eva. 2000. Jazyk i fol'klor aljutorcev. Moskva: IMLI RAN Nasledie. ISBN 5-9208-0035-6