Usuário(a):Alex Kahali/Testes

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Arauaque

Lokono

Falado(a) em: Guiana Francesa, Guiana, Suriname, Venezuela
Região: Guianas
Total de falantes: Menos de 2.000 (2015)[1]
Família: Aruaque
 Amazonas-antilhas
  Arauaque
Escrita: Alfabeto latino
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: arw
ISO 639-3: arw

A língua arauaque ou lokono (também chamada lokono dian por seus falantes) é uma língua pertencente à família linguística aruaque, falada pelo povo lokono por menos de 2.000 pessoas na região das Guianas, sendo 1500 na Guiana e algumas centenas na Guiana Francesa, Suriname e Venezuela.[1] A língua encontra-se em situação severamente ameaçada de acordo com a UNESCO.[2]

Etimologia[editar | editar código-fonte]

Arauaque é um exônimo que se deriva do nome dado pelos colonizadores da região das Guianas para um grupo ameríndio da zona costeira da Guiana, Suriname, Guiana Francesa e Guiana Venezuelana. Falantes da língua utilizam o endônimo "lokono", que pode se traduzir como "as pessoas". Eles chamam sua língua de lokono dian, "a língua das pessoas".[3]

Distribuição[editar | editar código-fonte]

Distribuição geográfica[editar | editar código-fonte]

Distribuição do território da língua lokono nas Guianas (em vermelho)

A língua lokono é falada na região das guianas, em especial nas áreas ao norte da Guiana Francesa, Suriname e Guiana.[4]

Dialetos e línguas relacionadas[editar | editar código-fonte]

A língua lokono possui dois dialetos mutualmente inteligíveis: o lokono ocidental (ou lokono da Guiana) é falado na Guiana e o lokono oriental (ou lokono do Suriname) é falado no Suriname e na Guiana Francesa. O dialeto ocidental é mais conservador na questão de processos fonológicos. Os dois dialetos também diferem léxica e sintaticamente por conta de um longo contato com outras línguas (warao, akawaio, kali’na, inglês, inglês crioulo da Guiana no caso do dialeto ocidental e holandês, sranantongo e kali’na no caso do dialeto oriental). Há pouco material linguístico recente sobre o dialeto ocidental, o que torna impossível uma comparação detalhada atualmente. [5]

Português Lokono Guajiro (Wayuu) Paraujano (Añun)
Quadro comparativo entre as línguas lokono, guajiro e parajuano [6][7]
jacaré kajʊkʊthi, arará, dɨrɨdɨrɨ kajuuʃi, maʔlua keiwi
peixe hime hime ɨjɨ / (h)ɨi
árvore ada wunuʔu, ata ("pau-brasil") kunun
sol (h)adali kaʔi kai
água ʊni-a-bʊ / iniabʊ / -nia wɨin wiin
areia mʊthʊkʊ, masari hasai, muaku (?) mmo
fogo (h)ik(i)hi + -(i)hime siki ʃikɨ
caminho (a)bɨna, wabʊ-rʊkʊ -(a)pɨna + wopu wopu, wapɨ
montanha hʊɽʊɽʊ-si úutʃi, namɨ́na, kamɨnaʃi uutʃɨ, utatʃi
novo (h)emelia heke[-tʃi], -tɨ, himaʔali hake-tɨ + iirorɨ
bom sa, sabá (bonito) ana anaɨ
saber -aith-a / -ithi / *-aditha atɨ-ha -taa
três kabɨn apɨnɨin apani


Português Lokono Iñeri Marawá
Comparação lexical entre o lokono, o iñeri e o marawá:[6]
orelha -dike -arikai -adekiĩ
olho -ku-si -aku-si -aku-zi
nariz -siri -isiri -iziri
língua -(ɨ)je -(i)ȷ͂eȷ͂e -ijã
unha -bada -bara -bara
-kuthi -kuti -kuti
braço -dɨna -rɨna -dɨna
anta kama kama
quati kibihi kibiti
noite -ori -ari ati
dormir -dumVka -rumVka -dɨmɨka
banhar-se -aka -akia

Fonologia[editar | editar código-fonte]

Consoantes[editar | editar código-fonte]

A língua lokono possui 17 fonemas consonantais.[8]

Bilabial Alveolar Retroflexa Palatal Velar Glotal
Aspirada oclusiva
Oclusiva surda p t k
Oclusiva sonora b d
Fricativa ɸ s h
Nasal m n
Aproximante w l j
Vibrante r ɽ

faltam: r̃ (tap/trill apical), r com ^ invertido e bolinha (flap apical), i com arco em baixo

Vogais[editar | editar código-fonte]

A língua lokono possui 5 principais fonemas vocálicos.[8]

Anterior Central Posterior
Fechada i ɨ
Média e o
Aberta a

Ortografia[editar | editar código-fonte]

A língua lokono usa uma forma própria do alfabeto latino que apresenta 14 consoantes, 3 semivogais e 5 vogais.[9]

Alfabeto Lokono Representação fonética Aproximação com o português
A a /a/ alma
B b /b/ bola
Č č /t͡ʃ/ tchau
D d /d/

/d͡ʒ/

dor

grande (no dialeto paulista)

E e /e/ mesa
F f /ɸ/ sem correspondência
H h /h/ carro
I i /i/ quis
J j /j/ boia
K k /k/ camiseta
Kh kh /kʰ/ kiss, (inglês)
L l /l/ leite
Lh lh /ɽ/ madeira (sotaque caipira)
M m /m/ molho
N n /n/

/ŋ/

náutico

sing (inglês)

O o /o/

/u/

mosca

música

P p /p/ palhaço
R r /ɾ/

/r/

touro

rato

S s /s/

/ʃ/

sol

cheiro

T t /t/

/t͡ʃ/

tempo

tchau

W w /w/ principal
Y y /ɨ/ ybytyra (Tupi antigo)
' /ʔ/ a pausa entre as vogais em ã-ã

Gramática[editar | editar código-fonte]

Pronomes pessoais[editar | editar código-fonte]

Os pronomes lokono se diferenciam em relação ao gênero, pessoa, humanidade e número. Os casos gramaticais (por exemplo, genitivo ou possessivo, obliquo) não são distinguidos morfologicamente. Assim, um pronome que ocorre como sujeito ou objeto de uma oração tem a mesma forma que aquele que ocorre como objeto de uma posposição ou possuidor em um sintagma nominal.[10]

Anterior a um(a) verbo/substantivo/posposição Após um(a) verbo/substantivo/posposição
Forma livre Forma fixa Forma livre Forma fixa
Singular 1ª pessoa de da- de -
2ª pessoa bi by- bo -
3ª pessoa Masculino e humano li thy- dei -i
Não masculino e humano tho thy- no -n
Não humano tho thy- no -n
Plural 1ª pessoa we wa- we -o
2ª pessoa hi hy- hy -
3ª pessoa Humano ne na- je -
Não humano tho thy- - -

Pronomes, adjetivos e artigos demonstrativos[editar | editar código-fonte]

Os pronomes demonstrativos, artigos e adjetivos demonstrativos lokono estão intimamente relacionados aos pronomes pessoais tanto na forma quanto no significado; no entanto, eles ocorrem apenas na terceira pessoa. Assim como os pronomes pessoais, os pronomes demonstrativos são diferenciados de acordo com o número, gênero e características de humanidade. Eles são ainda diferenciados de acordo com a distância física ou psicológica do referente em relação ao falante e a quantidade de “apontar” ou “destacar” que o falante pretende. [11]

Artigo de distância neutra ou adjetivo demonstrativo Adjetivo demonstrativo de distância neutra ou pronome Adjetivo demonstrativo ligeiramente distante ou pronome Adjetivo demostrativo distante ou pronome Adjetivo demostrativo apontando distantemente ou pronome
Singular, não masculino e humano

Plural não humano

to toho tora toraha torabo
Singular, masculino e humano li lihi lira liraha lirabo
Plural e humano na naha nara naraha narabo

Sentença[editar | editar código-fonte]

A ordem oracional da língua lokono é sujeito-verbo-objeto exceto que as sentenças estativas e atributivas têm um padrão verbo-sujeito. A maioria dos modificadores de substantivos precedem seus núcleos, e a linguagem tem posposições, em vez de preposições. Palavras interrogativas, pronomes relativos e constituintes focados aparecem na periferia esquerda da frase. [12]

Vocabulário[editar | editar código-fonte]

Números[editar | editar código-fonte]

O sistema tradicional de contagem lokono no Suriname usa uma combinação de números de base cinco, base dez e base vinte. Os números de um a quatro, aba, bian, kabyn e bithi, são primitivos. ‘Cinco’ ((a)badakhabo) é uma combinação de "aba", o número um, e da-khabo, que significa minha mão. Os numeros de seis a nove são construídos usando os primeiros quatro números mais "thian" (sem significado conhecido). ‘Dez’ é "bian-da-khabo" ‘duas-minhas mãos’. ‘Vinte’ é "aba loko" ‘um homem’. Todos os outros números são compostos por combinações destes termos. Embora este sistema de contagem exista, ele é usado principalmente para os números de um a dezenove, pelo menos no Suriname; os números holandeses estão substituindo rapidamente os números Arawak para contagem além de dezenove.[13]

Número Lokono Número Lokono Número Lokono
0 amakho 10 biandakhabo 20 aba loko
1 aba 11 biandakhabo diako abaro 30 aba loko diako biandakhabo
2 bian 12 biandakhabo diako bian 40 bian loko
3 kabyn 13 biandakhabo diako kabyn 50 bian loko diako biandakhabo
4 bithi 14 biandakhabo diako bithi 60 kabyn loko
5 (a)badakhabo 15 biandakhabo diako badakhabo 70 kabyn loko diako biandakhabo
6 (a)bathian 16 biandakhabo diako bathian 80 bithi loko
7 bianthian 17 biandakhabo diako bianthian 90 bithi loko diako biandakhabo
8 kabynthian 18 biandakhabo diako khabynthian 100 (a)badakhabo loko
9 bithithian 19 biandakhabo diako bithithian

Referências

  1. a b Rybka 2015, p. 115.
  2. «World Atlas of Languages». https://en.wal.unesco.org/languages/lokono. Consultado em 13 de março de 2024 
  3. Patte 2010, p. 1.
  4. Patte 2010, p. 111-113.
  5. Rybka 2015, p. 112.
  6. a b Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
  7. Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 🔗. 3 1 ed. Curitiba: Editora CRV. 290 páginas. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4 
  8. a b Pet 2011, p. 8.
  9. «Arawak alphabet and pronunciation». Ominoglot 
  10. Pet 2011, p. 11-12.
  11. Pet 2011, p. 14-15.
  12. Pet 2011, p. 114.
  13. Pet 2011, p. 49-50.

Bibliografia[editar | editar código-fonte]

Ligações externas[editar | editar código-fonte]