Línguas pareci-uaurá

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
 Nota: Não confundir com línguas tupi-guaranis xingus.
Pareci-Uaurá

Mato Grosso
Xaray-Xingu

Falado(a) em:  Brasil (Mato Grosso)
Total de falantes:
Família: aruaque
 Pareci-Uaurá
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---

As línguas pareci-uaurá (brasílico waurá),[1][2][3] (também pareci-wauja, línguas Mato Grosso ou línguas Xaray-Xingu[4]) são um grupo de línguas aruaques faladas no estado do Mato Grosso, Brasil.[5][6][7]

Línguas[editar | editar código-fonte]

As línguas são:[5]

( = língua extinta)

Comparação lexical[editar | editar código-fonte]

Comparação lexical entre o pareci, o waurá, e o yawalapiti:[5]

Número Português Pareci Uaurá Yawalapiti Proto-Arawak
1. cabeça -tsew(e) -tɨwɨ *-kɨwɨ
2. orelha -teni -taini (wapixana, etc.)
3. olho -ð-ʊtse -ʊtɨta / -ʊʐɨta -ʊrita *-l(-)ʊkɨ
4. nariz -kili -kitsi / -kiri -kjiʃi *-kiri
5. boca -kanatse -kanatɨ -kaɲatsi *-kanakɨ
6. lábio -kirihʊ / -kerehʊ -kirapi -kirahi *kira-
7. dente -ae-kʊli -tsewe -tsɨwɨ *-atsɨ-wɨ
8. língua -neni -nẽ(ĩ) -ɲɨ *-neni
9. unha -hʊta *-tsʊta
10. unha -hʊpa-rata -pa-rata *-hʊba-da
11. -kitʃi -kitsapa -kjiʃa *-kidiba
12. coxa -hʊtse -pʊtɨ -pʊti *-pʊkɨ
13. perna -katsahe -kati -kati *-kati
14. mão -kahe -kapɨ *-khapɨ
15. mão -wetsekʊ -wiʐɨkʊ -wirikʊ
16. braço -kanʊ -kanʊ -kanʊ *-kanʊ
17. braço -tani -tana -tana *-dana
18. excremento -itʃika -tʃika -tʃikiʊ *-idika
19. urina -ðʊtene *-tsinɨ
20. urinar ðʊka-ha *-(a)laka
21. pescoço -hinʊ -pĩʊ̃ -hiniʊ *-nʊ
22. peito -tikʊ-la *-dʊkʊ
23. seio -hñ -hi *-dɨnɨ
24. osso -ahe -napɨ -api *(n)apɨ
25. sangue -eðʊ (sarave) -ɨʐa -iʃa *-ɨtha
26. carne -ete -hɨtai -hiti *-ɨdɨ-
27. pele -maili -maĩ -maa *-ɨma
28. casca -tata -ɨtata -irata *-ɨda
29. flor -ewe *-çɨwɨ
30. raiz tahare -tapa -tapa *dabarɨ
31. folha -hana -pana -pana *-bana
32. semente -etse -itɨ -iti *-ikɨ
33. cauda -ihʊ -ipʊ -ihʊ *-idi-pi
34. homem ena enɨʐa ɨrina
35. mulher tɨneʐʊ tiniʃʊ *tsɨna-rʊ
36. esposa -eð-ane-tʊ -inʊ -inʊ *-inʊ
37. mãe -itʊ / -initʊ -ɨnʊ *-ɨnʊ
38. sol kamai kamɨ kami *kamʊi
39. céu, alto enʊ enʊ ɨɲʊ *jenʊ
40. luz ðaʊkana- *lʊkʊ
41. lua keji keʐɨ kɨɨri *kaçɨthɨ
42. água ʊne ʊnɨ / wene hʊ / wɨɲɨ *hʊnɨ / *wene
43. água -ða -ɣa / -ja -ja *-la
44. rio wakʊ akʊ *wakʊ
45. casa -hana -pã pa *-pana
46. aldeia -wenaka-la -pɨna -pina *-wɨnaka-[ree]
47. pedra tseha-li tɨpa tiipa *kɨba
48. pedra ihihi (sarave) epitsi *(h)epɨtsi
49. areia kaihʊlʊ, kate kehɨ- kɨtsɨkɨ *kadɨ
50. fogo -irikati itsei ʃɨ *dika-ri
51. lenha -itima *tsɨma
52. cinzas -wehe wehepe wɨpɨ
53. caminho -ahʊ ahɨnapʊ, apʊwi aʃinapʊ *-atɨn-apʊ / *adɨnapʊ
54. noite, preto k-iða jalaki ʃalakji *la-
55. sal etsewe ɨtʃɨwɨ *ɨtɨwɨ
56. canoa iʃa (salumã) itsa iiʃa *(h)ita
57. quente wata ijata kʊlata
58. frio waitare aʊtsa aʊtsa *(a)wada-rɨ
59. bom awe / awari awɨʐɨ awiri
60. pesado timena ɨmɨna himina *haɨmɨna
61. comprido waha awapa ʊhapa *awia
62. longe tsekʊ ihɨkʊ *tekʊ
63. vermelho mɨhɨʐa / hemɨʐa tiwira / hemɨ *ɨra
64. verde tihʊre ipʊla sihʊla *hipʊrV
65. azedo kata-la *kada-ma
66. amargo tihe *kepi-tsi
67. beber -era *-dɨtha
68. comer -nitsa ãĩtʃa atʃa *-(a)nika
69. morder -talʊ-ka -talʊ-ka -talʊ-ki *-arʊ
70. ouvir -tsema -teme -tsɨmɨ *-kema
71. dormir temaka hɨmaka -tima *-dɨmaka
72. sonho itʃeheni sẽpʊ ʃɨpʊni *-tapʊni
73. morrer kama akama / kawima kama-tʃi *kama-i
74. morrer -waini -wẽĩ *-maini
75. matar -ɨnʊka -inʊ-ka *-inʊ
76. ir ðane ija ija *(i)lanɨ
77. andar (a)tʊna etsʊna tsʊka
78. chegar kaʊka *-ka
79. vir -tʊa -tʊa
80. dizer imema (sarave) -ɨma *-ɨma
81. contar -ðakai -ijaka
82. lavar tiha *-kiba
83. tomar banho akaha akakapa *-aka
84. vomitar -tʃiraka -isitʃeka *-tikia
85. ter medo maira mɨʐa mira
86. voar ainakʊa ala, ãĩtʃa *-ara
87. nadar amala *-amatha
88. sentado tʊka nʊka *-ʊwa
89. fazer tʊma *tʊma
90. cortar tʊka tʊk *tʊka
91. chorar -ija *-hija
92. cavar -tseka -atɨka *-kɨka
93. doer kawi kaʊ *katsɨwi
94. eu natʊ + nʊ- natʊ + nʊ- natʊ + nʊ- *nʊ-
95. tu hitsʊ + hi- pitsʊ + pi- tiʃʊ + pi- / hi- *pɨ-
96. nós witsʊ + wi- / wa- aitsʊ + ai- / a(w)- atsa + a(w)- *wa-
97. vós ðitsʊ + ði- jitsʊ + ji- iʃʊ + i- *hi-
98. 3sg e(n)- ɨ(n)- i(n)- *ɨnɨ
99. 3refl ha- *pa-
100. positivo ka- ka- *ka-
101. negativo ma- ma- *ma-
102. independentizador -ti -i -ti *-tsi
103. dependentizador -ne *-ni
104. dependentizador -la / -li -la / -le *-rai
105. plural -nae -naʊ *-nawɨ
106. plural -ha -pa -pa *-be
107. CL: redondo -ri -ri
108. causativo a- a-
109. passado -ene -ehene *-ini
110. um ha- pãwã pawa *aba
111. dois hinama mepĩãwã pʊhĩama *pʊhinama
112. animal pɨʐa *pɨra
113. tatu iwete ijetɨ *iwetɨ
114. paca ðaha japa japa *laba
115. cutia hekere pɨkɨʐɨ pikiri *pɨkʊɨrɨ
116. anta tẽwẽ (salumã) teme tsɨmɨ *kema
117. anta kʊtʊi / kʊti kʊdʊi (wapixana)
118. quati kahi kapi kahi *kapiti
119. cão, lobo waðʊlʊ awajʊlʊ awajʊlʊ
120. macaco-prego hʊate pahɨ *pʊadɨ
121. ave kʊtehala kʊhʊpɨʐa-tɨ kʊtipira *kʊdɨbɨra
122. pato ʊhai-rʊ ʊpi ʊpɨjʊ *hʊbai
123. pombo wataha watapa watapa
124. jacu malate malahɨ *maradɨ
125. cujubim kʊðʊi kʊjʊi kʊjʊi *kʊlʊi
126. pica-pau tʊlʊma-re tʊlʊma tʊlʊma-lʊ
127. beija-flor himere kʊmɨʐɨ *pimɨtɨ
128. cobra ʊwi ʊwi ʊi
129. jacaré iwaka-re jaka jaka
130. jabuti ikʊre ikʊ ihʊ *hikʊri
131. peixe kʊhatse kʊpatɨ kʊpati *kʊpakɨ
132. saúva kʊta kʊta
133. tocandira menai mẽ *mainahɨ
134. abelha maha mapa maapa *maba
135. mosquito inʊte ejʊ ejʊ *hainɨjʊ
136. mutuca ihʊtse epʊtɨ
137. piolho niritsa-ti -neetse iɲɨsa *ini
138. árvore ata ata ata *ada
139. urucu ahite *hapɨ-kɨri
140. cará haka paka paka
141. mandioca kete -kenetɨ *kaini
142. flecha ʊkʊre ʊkʊ ʊkʊ *tʊkʊ

Alguns cognatos lexicais entre o pareci e as línguas xingu (o uaurá e o yawalapiti):[5]

Português Pareci Xingu
savana amatse amatɨ
tatu-canastra malʊla malʊla
tamanduá-colete walije waliti
anta kʊtʊi
lobo-guará awaðʊlʊ awajʊlʊ
mutum hawitsi
garça wakala wakala
socó-boi ʊnʊre ʊnʊ
arara kalʊ kalʊ
beija-flor himere kʊmɨʐɨ
tucunaré harera palira
pequi kani akãi
jutaí, jatobá waðali ʊjai
bacaba waðʊreke
babaçu kʊtji
abacaxi kʊhala ʊpara / ipara
pente halata palata
ralo timare ima
pilão ana ana
peneira manare mana
abano kʊwai wawai

Referências

  1. Houaiss, verbete uaurá
  2. «Uaurá». Michaelis 
  3. «Uaurá». Infopédia 
  4. Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 🔗. 3 1 ed. Curitiba: Editora CRV. 290 páginas. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4 
  5. a b c d Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
  6. Ramirez, Henri, & França, Maria Cristina Victorino de. (2019). Línguas Arawak da Bolívia. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas, 19, e019012. https://doi.org/10.20396/liames.v19i0.8655045
  7. Ramirez, Henri (2001). Línguas arawak da Amazônia Setentrional. Manaus: Universidade Federal do Amazonas. (PDF)

Ver também[editar | editar código-fonte]