Língua záparo

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Záparo

Kayapwe

Falado(a) em: Amazônia Peruana
Total de falantes: menos de 4 (extinta)
Família: Línguas zaparoanas
 Arabela-Záparo-Andoa
     Záparo
   Záparo
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---
ISO 639-3: zro

A língua záparo ou zápara (também chamada kayapwe) é um idioma que pertence à família das línguas zaparoanas. Trata-se de um língua quase extinta do Peru e já extinta no Equador. É uma língua de estrutura SOV para frases.

História[editar | editar código-fonte]

Os primeiros contatos com a etnia zápara ocorreram em 1667 (Reeve 1988). Osculati calcula que em 1850 a etnia se compunha de umas 20 mil pessoas. Cerca de 75 anos depois restavam 1000 indivíduos (Tessmnan 1930). Seu território tradicional ficava a uns 100 km ao leste da atual cidade de Puyo, Equador, no curso médio do rio Bobonaza, rio esse que separava seu território dos achwar (cuja língua é uma das Línguas jivaroanas). Alguns grupos záparos do rio Curaray migraram para o norte e se instalaram na margem colombiana do rio Putumayo. Em 1940, eram apenas 14 pessoas os sobreviventes desse grupo e daí em diante não mais se ouviu acerca deles, pelo que se conclui sobre sua extinção ou incorporação a outros grupos étnicos perdendo sua cultura e sua língua.

Vários fatores contribuíram com a extinção da língua. Houve a forte redução da população causada por doenças vindas de fora como varíola, tuberculose e pneumonia. Por outro lado, os deslocamentos forçados e os maus tratos causados pelo avanço dos colonos brancos também causaram decréscimo da população. Por fim, a integração com outros grupos étnicos maiores com os quais os záparos mantinham relacionamento próximo, como os Quíchuas das terras baixa do leste equatoriano e os achwar (Reeve 1988, Stark 1985), também levaram ao descréscimo populacional.

Distribuição geográfica[editar | editar código-fonte]

  • Os záparos vivem entre os rios Curaray e Bobonaza, província de Pastaza, Equador. Conforme Andrade Pallares (2001) e Juncosa (2000), habitam as comunidades de rio Curaray, Conambo (Llanchamacocha/Witsauke; Jandiayacu/Masaraka e Mazaramu/Aremanu), río Piiduyacu (Cuyacocha y Akamaro), Torimbo y Balsaura.
  • No passado, os záparos viveram nas províncias de Loreto e de provincia de Maynas, na região de Loreto no Peru, mas não há mais falantes de záparo no país.

Falantes[editar | editar código-fonte]

As estimativas de especialistas diferem, mas todos especialistas concordam quanto os riscos de extinção da língua. A população zápara seria da de umas 200 pessoas no Equador e outras 200 no Peru, quase todos falantes do Quíchua como primeira língua. Gordon (dados de 2005) registrou a presença de um só falante e Andrade teria localizado 5 falantes em 2001, todos entre 70 e 90 anos. Juncosa, em 2000, apontava 24 pessoas falando o záparo. Estão sendo feitos esforços para revitalizar a língua, que é ensinada em duas escolas equatorianas e impulsionada pela "Asociación de Nacionalidad Zápara" da Província de Pastaza em conjunto com a Unesco.

Escrita[editar | editar código-fonte]

A língua Záparo tem sua escrita no alfabeto latino, apresentando quatro vogais A, E, I, U e cinco consoantes puras (M, N, R, S, Y), o Ts, o apóstrofo e 6 fonemas com alternativas gráficas (J/G/C - Ch/C - Kw/Qu - Sh/S’’/X - P/B - W/Hu/V)

Amostra de texto[editar | editar código-fonte]

Kawiriaja kayapuina ichaukui ta nuka pucha panicha kupanimajicha cha nuka nishima ikicha kiniana panicha tamanuka kanata ikimajicha.

‘’Português’’ Todos seres humanos nascem livres e são iguais em dignidade e direitos. São providos de razão e consciência e devem agir uns em relações aos outros num espírito de fraternidade. ‘’(Artigo 1 da Declaração Universal dos Direitos Humanos)’’.

Vocabulário[editar | editar código-fonte]

Alguns nomes de plantas e animais em záparo (Beier et al. 2014):[1]

Nomes de animais e plantas
Záparo (ortografia) Záparo (fonética) Português Espanhol Nome científico
akaya [a'ka.ya] capivara ronsoco, capihuara (mamífero) Hydrochoerus hydrochaeris
anasuicha [a'na.su.i.cha] lontra nutria, lobito de río, zorrito de río, cabeza de mate (mamífero) Lontra longicaudis
anasuihya [a.na.su'i.hya] lontra término cariñoso para la nutria, lobito de río, zorrito de río, cabeza de mate (mamífero) Lontra longicaudis
arawsu [a'raw.su] tamanduá-mirim oso hormiguero pequeño (mamífero) Cyclopes didactylus
arityawkuka [a.ri'tyaw.ku.ka] bugio mono coto (mamífero) Alouatta seniculus
aryawku ['a.ryaw.ku, a'ryaw.ku] cachorro perro (mamífero)
asay [a'say] tamanduá-bandeira oso banderón, también conocido localmente como ‘tamanua’ (mamífero) Tamandua tetradactyla
atari [a'ta.ri] morcego murciélago (mamífero)
atawari imatinya [a'ta.wa.ri i'ma.ti.nya] jaguarundi tigrillo (mamífero) Herpailurus yagouaroundi
awra ['aw.ra] onça-parda puma, lluichupuma (mamífero) Puma concolor
chiriha ['chi.ri.ha] preguiça-de-hoffmann tipo de pelejo de dos dedos, más pequeño que el animal conocido localmente como ‘indilʸama’ (mamífero) Choloepus hoffmanni
imatinya [i'ma.ti.nya] onça-preta tigre, jaguar, otorongo (mamífero) Panthera onca
iyari ['i.ya.ri] queixada huangana, puerco montés (mamífero) Tayassu pecari
ɨsɨka ['ɨ.sɨ.ka] sauim chichico, mono támarin, término general (mamífero) Saguinus spp.
kahi ['ka.hi, 'kaa.hi] preguiça-real pelejo de dos dedos (mamífero) Choloepus didactylus
kakɨka imatinya ['ka.kɨ.ka i'ma.ti.nya] onça-parda pantera negra (mamífero) Puma concolor
kamɨtaka [ka'mɨ.ta.ka] quatipuru ardilla (mamífero)
kararanu [ka'ra.ra.nu] ariranha lobo de río, lobo marino (mamífero) Pteronura brasiliensis
kashakawka [ka.sha'kaw.ka] veado-catingueiro venado cenizo, venado gris (mamífero) Mazama gouazoubira
kashawkunu [ka'shaw.ku.nu] cutiara guatusa, punchana, añuje menor (mamífero) Myoprocta pratti
kashi ['ka.shi, 'kaa.shi] caititu sajino, pecari (mamífero) Pecari tajacu
kashiricha [ka'shi.ri.cha] rato rata, ratón, término general (mamífero)
kashiricha [ka'shi.ri.cha] rato, Cricetidae sp. (Phyllotis xanthopygus?) pericote (mamífero)
kawruruku [kaw'ru.ru.ku] parauaçu mono huapo negro (mamífero) Pithecia monachus
kɨawka ['kɨ.aw.ka, 'kɨ.aw.kwa] macaco-de-cheiro mono fraile, mono ardilla, mono barisa (mamífero) Saimiri sciureus
kɨraytya muraka [kɨ'ray.tya 'mu.ra.ka] tatu-canastra carachupa mama (mamífero) Priodontes maximus
kuchi ['ku.chi] porco chancho, puerco; prestado del kichwa (mamífero)
kwatɨ ['kwa.tɨ] macaco-prego mono blanco, tipo de mono capuchino (mamífero) Cebus albifrons
kwatɨkaw ['kwa.tɨ.kaw] macaco-prego bebé del mono blanco, tipo de mono capuchino (mamífero) Cebus albifrons
kwɨsaw ['kwɨ.saw] jupará cosombo, chosna (mamífero) Potos flavus
maaha ['maa.ha] caramujo churo, tipo de caracol acuático comestible
maaha imatinya ['maa.ha i'ma.ti.nya] gato-do-mato tipo de tigrillo del tamaño de un gato doméstico (mamífero) Leopardus tigrinus
masarityu [ma'sa.ri.tyu] irara manco, tayra, cabeza de mate (mamífero) Eira barbara
mɨarawka [mɨ'a.raw.ka, mɨ'ya.raw.ka, mɨ'a.raw.kwa, mi'a.raw.kwa, mi'a.raw.ka] macaco-da-noite mono musmuqui (mamífero) Aotus vociferans
mukaha ['mu.ka.ha] mucura-xixica raposa (mamífero) Caluromys spp.
munuri ['mu.nu.ri] cuandu puerco espín, erizo (mamífero) Coendou spp.
muraka ['mu.ra.ka] tatu carachupa, armadillo (mamífero) Dasypus spp.
nakuhinya aryawku [na.ku'hi.nya a'ryaw.ku] cachorro-do-mato perro del monte (mamífero)
nɨkɨru [nɨ'kɨ.ru] veado-mateiro venado colorado (mamífero) Mazama americana
nyatsaruɨka [nya.tsa'ru.ɨ.ka] sagui-pigmeu mono leoncillo Cebuella pygmaea
patawka ['pa.taw.ka, 'pa.taw.kwa] macaco-barrigudo mono choro (mamífero) Lagothrix lagotricha
pawaka ['pa.wa.ka] caracol caracol de tierra, comestible
pinyawka ['pi.nyaw.ka] jaguatirica tipo de tigre del tamaño de un perro (mamífero) Leopardus pardalis
saarɨha ['saa.rɨ.ha, sa'rɨ.ha] coatá mono maquisapa con pecho amarillo (mamífero) Ateles belzebuth
sunaku ['su.na.ku] gambá zarigüeya (mamífero) Didelphis marsupialis
tawrɨya [taw'rɨ.ya] paca guanta, majás, picuro, paca (mamífero) Cuniculus paca
tsumakaw ['tsu.ma.kaw] zogue-zogue mono tocón (mamífero) Callicebus discolor
tsutsawka ['tsu.tsaw.ka, 'tsu.tsaw.kwa] macaco-prego sp. mono negro, mono machín negro, tipo de mono capuchin (mamífero) Cebus apella
uhu ['u.hu] quati coati, tejón (mamífero) Nasua nasua
umuka ['u.mu.ka] cutia guatín, tipo de roedor (mamífero) Dasyprocta fuliginosa
yasuka ['ya.su.ka, 'ya.su.kwa] anta danta, sachavaca, tapir (mamífero) Tapirus terrestris
yasuka ['ya.su.ka, 'ya.su.kwa] anta danta, sachavaca, tapir (mamífero) Tapirus terrestris
amuka ['a.mu.ka] urubu buitre, término general (ave)
atawari [a'ta.wa.ri] galinha gallina, gallo, pollo (ave)
kɨraka suraka ['kɨ.ra.ka 'su.ra.ka] arara-cabeça-grande tipo de guacamayo conocido por su cabeza grande (ave)
masanaka [ma.sa'na.ka] garça garza (ave)
matsakaw ['ma.tsa.kaw] jacamim trompetero
naraaka ['na.raa.ka] carará anhinga, tipo de ave acuática
pawku ['paw.ku] jacu-de-spix pava amazónica, pucacunga
piawka ['pi.aw.ka, 'pi.aw.kwa] mutum paujil
pishaka ['pi.sha.ka] pássaro ave, pájaro, término general
suinyuka [su'i.nyu.ka] rolinha tipo de tórtola de tierra (ave)
suraka ['su.ra.ka] arara guacamayo, papagayo, término general (ave)
shiawrɨka [shi'aw.rɨ.ka] papagaio perico, tipo de loro (ave)
shiryawku ['shi.ryaw.ku] coruja sp. tipo de lechuza pequeña (ave)
tawicha ['ta.wi.cha] maitaca tipo de loro conocido localmente como ‘catarnica’ (ave)
tɨkɨrɨka suraka [tɨ'kɨ.rɨ.ka 'su.ra.ka] arara-amarela guacamayo amarillo (ave)
tukutukuka [tu.ku.tu'ku.ka] coruja sp. tipo de lechuza que anda en el monte (ave)
tsɨtsɨkɨrɨka [tsɨ.tsɨ'kɨ.rɨ.ka] pica-pau sp. tipo de carpintero pequeño (ave)
tsunuka ['tsu.nu.ka] pica-pau sp. tipo de carpintero pequeño (ave)
uihya [u'i.hya] beija-flor picaflor, término general (ave)
arɨmanu [a'rɨ.ma.nu] curimbatá sábalo (pez)
ashinya ['a.shi.nya] jaú bagre, zúngaro (pez)
kahanu ['ka.ha.nu] ituí? tipo de pez conocido localmente como ‘macana’ o ‘yayu’
kawɨmaka [ka'wɨ.ma.ka] acará? bujurqui (pez)
nima ['ni.ma] piranha, pacu nombre para varios tipos de los peces palomita y piraña
sapi ['sa.pi] arraia raya, tipo de pez
shirityunaka [shi.ri'tyu.na.ka] Prochilodus nigricans boquichico, bocachico (pez); también término general para pescado
umashi ['u.ma.shi] traíra tipo de pez conocido como ‘huasaco’ o ‘huanchichi’
iyawricha [i'yaw.ri.cha] jabuti tortuga de tierra, de tamaño pequeño
mɨrɨhanu [mɨ.rɨ'ha.nu] jararaca jergón, tipo de víbora venenosa (reptil)
sawɨraw ['sa.wɨ.raw] jiboia boa, tipo de culebra, término general
surɨkawnu [su'rɨ.kaw.nu] surucucu matacaballo, tipo de víbora venenosa
tuchihya ['tu.chi.hya] tartaruga-da-amazônia charapa, tipo de tortuga que vive en el agua
ahapaka [a'ha.pa.ka] vespa, abelha avispas, abejas, forma plural del término general
ahapanu [a.ha'pa.nu, a'ha.pa.nu] vespa, abelha avispa, abeja, término general
amanakaw [a'ma.na.kaw] borboleta mariposa, término general (insecto)
anaasu [a'naa.su] mosquito zancudo (insecto)
anatuka [a'na.tu.ka] cupim comején (insecto)
chiriku [chi'ri.ku] grilo sp. tipo de grillo que se encuentra en la casa (insecto)
ikinyahwa [i'ki.nya.hwa, i'ki.nyaw.hwa, i.ki'nyaw.hwa] saúva tipo de hormiga que corta y lleva hojas, también llamado curhuince (insecto)
ityawru ['i.tyaw.ru] minhoca sp. tipo de lombriz que se utiliza para pescar
iwana ['i.wa.na] mel de abelha miel de abeja
kawnunaka [kaw'nu.na.ka] aranha araña, término general
kusɨpiawka [ku.sɨ'pi.aw.ka, ku.sɨ'pi.aw.kwa] aranha-d'água? tipo de insecto que se conoce porque corre en la superficie de las aguas
kwanahunu [kwa'na.hu.nu] formiga hormiga, término general
kwananu ['kwa.na.nu] formiga hormiga, término general
masawku [ma'saw.ku] tocandira conga, tipo de hormiga negra grande y venenosa que pica fuerte
naminyawaha [na.mi'nya.wa.ha] borboleta (Morpho) tipo de mariposa muy grande con alas azules (insecto)
nɨnakuha [nɨ.na'ku.ha] ácaro (Trombiculidae) coloradillo, isango; tipo de ácaro parásito de la piel de color rojo y de tamaño muy pequeño que causa comezón
sukanaka [su'ka.na.ka, su'kwa.na.ka] piolho piojo (insecto)
shimanaka [shi'ma.na.ka, shi'ma.na.ka] carrapato garrapata (insecto)
shinyakuka [shi'nya.ku.ka] berne, ura tupe, tupo, la larva parásita de una mosca que causa abscesos en la piel de humanos, perros y otros animales
shiriricha [shi'ri.ri.cha] escorpião alacrán (insecto)
shɨkuryawka [shɨ.ku'ryaw.ka] lacraia cienpiés (insecto)
tupaka ['tu.pa.ka] cera de abelha cera, producto de las abejas
tsarapicha [tsa'ra.pi.cha] minhocuçu tipo de lombriz muy gruesa que se usa en la pesca
upanicha [u'pa.ni.cha] carapanã tipo de zancudo (insecto)
amarihya [a'ma.ri.hya, a'ma.ri.ha] pupunha chonta, pijuayo; tipo de palmera cuyos frutos son comestibles y cuya madera sirve para fabricar casas y bodoqueras
aminyaka [a'mi.nya.ka] chácara chacra, un terreno donde una persona, una pareja o una familia siembra, cultiva, y cosecha plantas comestibles
anakuka [a'na.ku.ka] pimenta ají
apuna [a'pu.na] cacau cacao silvestre (planta)
ashinyatu [a'shi.nya.tu] samaúma ceibo rojo, lupuna, tipo de árbol muy grande, usado para hacer canoas
awashinyaha [a.wa'shi.nya.ha] paxiúba pambil, tarapoto, tipo de palmera (Iriartea deltoidea)
awnɨka ['aw.nɨ.ka] tabaco tabaco (planta)
aynyaha ['ay.nya.ha] fruta-pão fruta de pan
chiripaka [chi'ri.pa.ka] mamão papaya (fruta comestible)
ichawkanaka [i.chaw'ka.na.ka, i.chaw'kwa.na.ka] cana-de-açúcar caña dulce
imatsaka [i'ma.tsa.ka] batata doce camote, planta similar a la papa con raíz dulce comestible
inyawhwa [i'naw.hwa, i'nya.hwa] urucum achiote, arbusto cuyas semillas producen una sustancia de color rojo que es utilizada como colorante y pintura, inclusive para la cara (planta)
ishawna ['i.shaw.na] Brugmansia floripondio, planta de tipo arbusto con flores grandes colgantes, usada por sus propiedades alucinógenas
ityawryawka [i.tyaw'ryaw.ka] timbó barbasco, tipo de planta utilizada en la pesca porque produce una sustancia química que paraliza las agallas de los peces
iyawka ['i.yaw.ka, 'i.yaw.kwa] corda, Mikania soga, bejuco
iyawna [i'yaw.na] ayahuasca la planta de ayahuasca, tipo de bejuco con propiedades alucinógenas
kapihyawtu [ka'pi.hyaw.tu] balsa balsa, topa (árbol)
karawana [ka'ra.wa.na] cana-flecha caña brava
kutsarawka [ku'tsa.raw.ka, ku'tsa.raw.kwa] mocambo cacao blanco, macambo, un fruto comestible
kutsatu ['ku.tsa.tu] seringueira sp. tipo de árbol que produce caucho, látex
muɨha [mu'ɨ.ha] mandioca yuca
nakuna ['na.ku.na] árvore (geral) árbol; tronco, palo
numanaka [nu'ma.na.ka] veneno veneno
puhuyawka [pu.hu'yaw.ka, pu.hu'yaw.kwa] banana plátano
saana ['saa.na] abiu caimito, tipo de árbol con fruta comestible
sakatu ['sa.ka.tu] chirimoia chirimoya, anonas, tipo de árbol con fruta comestible
sakɨhawtu [sa'kɨ.haw.tu] balsa balsa (árbol); tipo de madera utilizado para hacer la balsa (embarcación)
sakwana [sa'kwa.na] jenipapo huito; un fruto con el que se pinta el pelo y la cara
sawanatu [sa'wa.na.tu] samaúma sp. ceibo, ceiba, tipo de árbol grande del cual se saca un tipo de algodón que se usa con los virotes en la bodoquera
sawku ['saw.ku] milho maíz, se refiere a la planta y a la comida
sutarawkwa [su'ta.raw.kwa] cacau cacao, tipo de árbol que produce frutos con semillas comestibles
taratu ['ta.ra.tu] sangue-de-dragão sangre de drago, tipo de planta
tsakumaha [tsa'ku.ma.ha] patauá (fruto) pepa o fruto de la palmera ungurahui
tsakumunaha [tsa.ku'mu.na.ha, tsa.ku'ma.na.ha] patauá (palmeira) ungurahui, tipo de palmera con frutas comestibles
tsamarɨkaw [tsa'ma.rɨ.kaw] cabaça calabaza, pate (el árbol y el envase)
tsawtu ['tsaw.tu] uva uva, tipo de planta y fruta comestible
tsuinyaka [tsu'i.nya.ka] urtiga ortiga, tipo de planta con hojas lanceoladas con usos medicinales
ukicha ['u.ki.cha] Carludovica palmata tipo de árbol conocido localmente como ‘paja toquilla’; se utilizan las hojas para hacer casas
yawmɨka ['yaw.mɨ.ka] batata papa (planta y comida)

Referências

  1. Beier, Christine, Brenda Bowser, Lev Michael e Vivian Wauters (2014). Diccionario záparo trilingüe: sápara–castellano–kichwa, castellano–sápara y kichwa–sápara. Quito, Equador: Editorial Abya-Yala. ISBN 978-9942-09-177-2

Bibliografía[editar | editar código-fonte]

  • Andrade Pallares, Carlos. La lengua y otras manifestaciones culturales del pueblo zápara. Expediente preparado para la Candidatura de la Cultura Oral del Pueblo Zápara. Programa de Patrimonio Oral e Inmaterial de la Humanidad. Puyo: ANAZPA/ UNESCO, 2001.
  • Fabre, Alain. Diccionario etnolingüístico y guía bibliográfica de los pueblos indígenas sudamericanos. Tampere: Tamperen Teknillinen Ylliopisto, 2005 (en elaboración -- versión en línea en https://web.archive.org/web/20110720194704/http://butler.cc.tut.fi/~fabre/BookInternetVersio/)
  • Gordon, Raymond G., Jr. (ed.). Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International, 2005. Versión en línea: http://www.ethnologue.com/.
  • Juncosa, José E. «Mapa lingüístico de la Amazonía ecuatoriana». En: Francisco Queixalós & Odile Renault- Lescure (eds.), As línguas amazônicas hoje: 263-275. São Paulo: ISA/ IRD/ MPEG, 2000.
  • Osculati, Gaetano. Explorazione delle regioni equatoriali lungo il Napo ed il fiume delle Amazzoni (1846-1848). Milán: 1850.
  • Reeve, Mary Elizabeth. Los quichuas del Curaray. El proceso de formación de la identidad. Quito: Abya-Yala, 1988.
  • Stark, Louisa R. «Indigenous languages of Lowland Ecuador». En: Harriet E. Manelis Klein & Louisa R. Stark (eds.), South American Indian languages. Retrospect and prospect: 157-193. Austin: University of Texas Press. 1985
  • Tessmann, Günter. Die Indianer Nordost-Perus. Hamburgo: 1930.

Ligações externas[editar | editar código-fonte]