Usuário(a):Lliura/Chueta

Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.
Conteúdo da série
Judaísmo
Star of David Ten Commandments Menorah
El Segell, antigo bairro chueta na cidade de Palma.

Os chuetas, do Catalão xueta/es [ʃwətəs], formam um grupo social na ilha de Maiorca, descendentes de alguns dos judeus de Maiorca convertidos ao cristianismo e que, ao longo da história, tem preservado a consciência coletiva da sua origem, por serem portadores de alguns sobrenomes, condenados pela inquisição por cripto-judaísmo no último quarto do século XVII, ou por estar estreitamente relacionado com eles. Historicamente, eles tem sido estigmatizados e segregados, em função disso, e até a primeira metade do século XX, tem praticado endogamia estrita. Hoje, entre 18.000 e 20.000 pessoas na ilha estão levando algum destes sobrenomes.[1]

Etimologia e outras denominacións[editar | editar código-fonte]

El termo documéntase por primeira vez en torno aos procesos inquisitoriais iniciados en 1688, como expressão usada polos propios procesados.[2] Su etimologia é discutida e conta con diversas hipóteses. As máis aceptadas son:

  1. Procedería do catalán juetó,[3] diminutivo de “jueu” (judeu) que tería derivado en xuetó - expressão aínda vigente-, e que tería evolucionado en xueta. O principal argumento para defender esta proposta é que o seu uso primigenio era autodefinitorio e iso excluiría connotacións denigratorias.
  1. Para outros, trataríase dunha expressão despectiva que procedería da palabra xulla, Toucinho e por extensión carne de porco, (en maiorquino pronunciado xuia ou xua, [ʃwə])[4] e faría referencia aos hábitos alimenticios dos conversos en relación ao consumo do porco,[5] ou ao costume, presente en diversas culturas, de usar nomes ofensivos relacionados co porco para designar aos judeus e os conversos.[6]
  1. Una terceira proposta relacionaría as dúas etimologias: a palabra xuia tería provocado a substitución da j de juetó pola x dando xuetó e, á súa vez, teríase ido imponhendo xueta sobre xuetó pola maior similitude fonética con xuia.[7]

También denominóuselles del carrer del Segell (da rúa do Segell),[8] pola rúa homónima da cal tomou nomee o bairro onde vivían concentrados e tamén del carrer,[9] ben por redución da expressão anterior, ben polo retorno do castelán de la calle propio da documentación oficial inquisitorial, a causa da proximidade fonética con del call , facendo referencia ao antigo bairro judeu de Palma. Modernamente quíxose relacionar coa rúa da Argenteria que actualmente é a rúa chueta por excelencia,[10] onde, ata fai pouco, concentrábase a maioría dos residentes en Palma e que toma o nome dun dos oficios máis característicos do grupo.[11]

Nalgúns documentos utilizáronse as expressões hebreo, gênero hebreorum ou de estirpe hebrea ou directamente jueus (judíos),[12] ou co castelanismo judio [ʒodío],[13] macabeus[14] ou, en relación ás súas profesións máis habituais, argenters (prateiros) e marxandos (tendeiros e buhoneros).[15]

En todo caso, despois dos procesos inquisitoriais, pasou a ser unha palabra ofensiva,[16] e os designados preferiron referirse a si mesmos cos nomes máis neutros de del Segell, del carrer ou, máis habitualmente con noltros (nós) ou es nostros‘‘ (os nosos) oposto a ets altres (os outros) ou es de fora del carrer (os de fóra da calle).[17]

Sobrenome[editar | editar código-fonte]

Los apelidos considerados chuetas son: Aguiló, Bonnín, Cortès, Fortesa/Forteza, Fuster, Martí, Miró, Picó, Pinya/Piña, Pomar, Segura, Tarongí/Taronjí, Valentí, Valleriola e Valls,[18]

Derivan dunha comunidade conversa moito máis ampla, dado que os registros das conversións, a cabalo entre os séculos XIV e XV,[19] así como os da Inquisição, de finais do XV e principios do XVI,[20] documentan máis de 330 sobrenome entre os conversos e os condenados por judaizar en Maiorca. Un detalle que chamou a atención de diversos estudosos que trataron o tema, é que algúns maiorquinos levan sobrenome de procedencia claramente judia, que non son considerados descendentes de hebreos, nin chuetas[21] (por exemplo: Abraham, Amar, Bofill, Bonet, Daviu, Duran, Homar, Jordà, Maimó, Salom, Vidal e outros).

A procedencia conversa non é condición abondo para ser chueta; é necesario que esta origem quedase fixada na memoria colectiva dos maiorquinos mediante a identificación das familias e linhaxes así consideradas. Polo tanto, aínda que os chuetas son descendentes de conversos, só unha parte dos descendentes de conversos son chuetas.[22]

Genética[editar | editar código-fonte]

Diversos estudos realizados, principalmente, polo Departamento de Genética Humana da Universidade das Ilhas Baleares acreditaron que conforman un bloque genéticamente homoxéneo afín nas poboacións feixóns orientais, pero tamén relacionados cos Asquenazes e os judeus norteafricanos, tanto na análise do cromossomo Y, de ascendencia patrilineal, como no do ADN mitocondrial, de ascendencia matrilineal.[23]

Asimismo poden presentar algunhas patologias de origem genética, como é a Febre mediterránea familiar,[24] compartida cos judeus sefardíes e unha alta frecuencia de Hemocromatose, particular desta comunidad.[25]

Historia[editar | editar código-fonte]

Antecedentes[editar | editar código-fonte]

Conversos (1391-1488)[editar | editar código-fonte]

San Vicente Ferrer, activo predicador para a conversión dos judeus.

Hasta finais do século XIV a igrexa maiorquina destinou importantes esforzos á conversión dos judeus, pero os seus éxitos tiveron un carácter anecdótico e sen consecuencias sobre a estrutura social. Esta situación veríase trastornada a partir de 1391, co asalto aos calls (Judiaria), as predicacións do San Vicente Ferrer en 1413 e a conversión dos restos da comunidade judía de Maiorca, en 1435. Estes acontecementos crearon situacións de risco e perigo colectivo polas cales se produciron as conversións en masa que deron lugar ao fenómeno social dos conversos.[26]

Debido a que as conversións foron baixo coacción, unha boa parte dos neófitos continuou coas súas prácticas comunitarias e relixiosas tradicionais. Constituíuse a Confraría Da nosa Senhora de Graza ou de Sant Miquel dels Conversos como instrumento que substituía, en boa parte, á antiga alfama, resolvendo as necesidades do grupo en diversos ámbitos: asistencia ás necesidades, xustiza interna, vínculos matrimoniais e, naturalmente, cohesión relixiosa. Estes conversos, ata o último cuarto do século XV puideron desenvolver as súas actividades, en parte clandestinas, sen sufrir unha excesiva presión externa, nin institucional nin social, como o acreditan a pouca actividade da Inquisição papal e a escasa normativa gremial de segregación en razón da origem judío.[27] Ello, probablemente, lles permitiu manter o groso do grupo de conversos relativamente intacto.[28]

Inicio da Inquisição espanhola (1488-1544)[editar | editar código-fonte]

Ver artigo principal: Inquisição espanhola
Escudo da Inquisição usado en Maiorca.

En 1488, cando aínda vivían algúns dos últimos conversos de 1435, chegaron a Maiorca os primeiros inquisidores do novo tribunal instituído polos Reis Católicos, que estaban en proceso de crear un Estado-nação sobre a base da uniformización religiosa.[29] Como en toda a Coroa de Aragão, a súa implantación foi acompanhada de queixas e mostras de rexeitamento xeral, que de pouco serviron. O seu obxectivo central foi a represión do criptojudaísmo, comezando por aplicar os Éditos de graza, procedemento de autoinculpación por heregia que permitía evitar condenas severas.

Polos Éditos de graza (1488-1492), 559 maiorquins reconheceron prácticas judaicas e a Inquisição obtivo os nomes da maior parte dos judaizantes maiorquinos, sobre os cales, xunto coas súas familias e os seus círculos máis próximos, exercería unha dura actividade punitiva. Posteriormente e ata 1544 serían reconciliados 239 criptojudíos e se relajaron 537; destes, 82 serían efectivamente axustizados e queimados, e o resto, 455, defuntos ou fugitivos,[30] foron queimados en estatua.[31]

Nova clandestinidade (1545-1673)[editar | editar código-fonte]

Leste período caracterízase pola redución do grupo por fuxida dos penitenciados da época anterior e pola adhesión incondicional ao catolicismo da maior parte dos que quedaron. Simultáneamente, comezáronse a estender os estatutos de limpeza de sangue nunha parte das organizacións gremiais e ordes religiosas.[32] A pesar de todo, persistiu un pequeno grupo remanente do gran colectivo converso mallorquino, concentrado en torno a algunhas rúas, integrante de organizacións gremiais e mercantís específicas, cunha marcada e complexa endogamia e, cunha parte significativa dos seus membros, practicando clandestinamente o judaísmo.[33]

Nesta época, a Inquisição maiorquina deixou de actuar contra os judaizantes, a pesar de ter indicios de prácticas prohibidas. As causas poderían ser: a participación da estrutura inquisitorial nas banderías internas mallorquinas, a aparición de novos fenómenos relixiosos como algunhas conversións ao Islã e ao protestantismo, ou o control da moralidade do clero, pero sen dúbida tamén pola adopción de estratexias de protección máis eficaces por parte dos criptojudíos, xa que os procesos inquisitoriais posteriores informan que a transmisión das prácticas relixiosas se producían no ámbito familiar cando o mozo chegaba á adolescencia e, moi a miúdo no caso das mulleres, cando se sabía quen sería o seu esposo e a súa opción religiosa.[34]

Neste contexto, en 1632 o promotor e fiscal do tribunal mallorquino, Juan de Fontamar, enviaba un informe á Suprema Inquisição en que acusaba nos criptojudíos mallorquinos de trinta e tres cargos, entre os cales había: a negativa a casarse con cristiáns vellos e o rexeitamento social dos que o facían; práctica do secretismo; imposición de nomes do Antigo Testamento aos fillos; identificación da tribo de origem e a concertación de matrimonios en función deste feito; exclusión, no domicilio, da iconografía do Novo Testamento e a presenza da do Antiguo; desprezo e insultos aos cristiáns; exercicio de profesións relacionadas con pesos e medidas co fin de enganar os cristiáns; obtención de cargos dentro da igrexa para despois burlarse con impunidade; aplicación dun sistema legal propio; realización de colectas para os seus pobres; financiamento dunha sinagoga en Roma onde terían un representante; realización de reunións clandestinas; seguimento de prácticas dietéticas judías, incluído as do sacrificio de animais e as dos xaxúns; observancia do Sabbat; evitación dos servizos relixiosos no momento da morte; e mesmo, a realización de sacrificios rituais humanos. Sorprendentemente a Inquisição non actuou naquel momento.[35]

Sinagoga de Livorno (edificada no século XVII), cidade de referencia para os criptojudíos mallorquinos.

En torno a 1640, os descendentes de conversos inician un forte proceso de ascenso económico e de influencia comercial. Con anterioridade, e con algunha excepción, foran artesáns, tendeiros e distribuidores polo miúdo, pero a partir deste momento, e por causas pouco explicadas, algúns empezan a destacar noutras actividades económicas: crean companhías mercantís complexas, participan do comercio exterior (chegando a controlar, ás vésperas dos procesos inquisitoriais, o 36% do total), dominan o mercado asegurador e a distribución minorista de produtos de importación. Por outra parte, as empresas e companhías son participadas, habitualmente, só por conversos e destinan parte dos seus beneficios a obras de caridade no seo da comunidade, a diferenza do resto da poboación que acostuma a facelo mediante obras pías á iglesia.[36]

A causa da intensa actividade económica exterior continúanse os contactos coas comunidades judías internacionais, especialmente de Livorno,[37] Roma, Marselha e Ámsterdam, mediante as cales os conversos tenhen acceso a literatura judaica. Sábese que Rafel Valls, líder relixioso dos conversos mallorquinos, viaxou a Alexandria e Esmirna na época do falso messias Sabbatai Zevi, aínda que se desconhece se mantivo algún contacto con él.[38]

Probablemente neste momento configúrase un sistema de estratificación social interna -aínda que tamén se afirma que procede da época judía-, que distinguiría unha especie de aristocracia do resto do grupo, máis tarde denominados respectivamente orella alta (orella alta) e orella baixa (orella baixa), e outras distincións baseadas na relixión, a profesión e o parentesco, que acabaría configurando un tecido de alianzas, e evitacións entre sobrenome, as cales tenhen unha grande influencia nas prácticas endogámicas da época.[39]

Génese[editar | editar código-fonte]

Segunda persecución (1673-1695)[editar | editar código-fonte]

Las causas polas cales a Inquisição volveu actuar contra os judaizantes mallorquinos despois de case 130 anos de inactividade, e nunha época en que a Inquisição xa estaba en horas baixas, non están suficientemente claras: as necesidades financeiras da coroa, a preocupación de sectores económicos decadentes ante o ascenso e dinamismo comercial dos conversos, a reanudación de prácticas relixiosas en comunidade, en lugar de limitadas ao ámbito doméstico, un rebrote do celo relixioso e o xuízo contra Alonso López poderían estar entre os factores que influíron.

Os indicios[editar | editar código-fonte]

Hasta 1670 son moi escasas as referencias concretas aos conversos mallorquinos como tales, pero a partir desta data a súa aparición se fai frecuente na documentación gremial, fiscal, inquisitorial ou en dietarios, o cal pon de manifesto a percepción xeral da existencia do grupo e, algunhas delas, anuncian a mobilización inquisitorial posterior:

Plano do sollado do acto de fe de 1675 en Mallorca.

En julho de 1672 un comerciante informaba á Inquisição de que uns judeus de Livorno lle tinhan pedido referencias sobre os judeus de Mallorca chamados Forteses, Aguilóns, Tarongins, Cortesos, Picons, etc. [40]

En 1673 un barco cun grupo de judeus expulsados de Oran pola coroa espanhola e con destino en Livorno, fixo escala na Cidade de Mallorca. A Inquisição detivo un mozo duns 17 anos que se facía chamar Isaac López, nacido en Madrid e bautizado co nome de Alonso, o cal de neno fuxiu a Berbéria cos seus pais conversos. Alonso negouse a calquera arrepentimento e finalmente foi queimado vivo en 1675. A súa execución provocou unha gran conmoción entre os judaizantes, á vez que foi obxecto de grande admiración pola súa persistencia e coraje.[41]

El mesmo ano da detención de López, unhas criadas de conversos informaron o seu confesor do conhecemento que tinhan das cerimonias judaicas que practicaban os seus amos, aos cales tinhan espiado.[42]

A Conspiración[editar | editar código-fonte]
Plano da sede da Inquisição de Maiorca, edificada en cargo ás confiscacións dos penitenciados en 1678.

En 1677, con catro anos de atraso, a Suprema Inquisição ordenou á mallorquina actuar sobre o caso da confesión das criadas. Nas mesmas datas os observantes, como se autodenominaban en referencia ao observancia da Lei de Moisés, reuníanse nun horto da cidade onde celebraban o Yom Kipur (día do perdón). Procedeuse á detención dun dos líderes da comunidade criptojudía de Maiorca, Pere Onofre Cortès, alcume Moixina, amo dunha das criadas e propietario do horto, xunto con cinco persoas máis. A partir de aquí procédese a deter, no lapso dun ano, 237 persoas.

Ajudados por funcionarios corruptos, os acusados puideron acordar as súas confesións, dar unha información limitada e só denunciar o mínimo de correlixionarios posible. Todos os acusados solicitaron o retorno á igrexa e, polo tanto, foron reconciliados. Estes procesos son conhecidos co nome da conspiración.

Unha parte da pena consistiu na confiscación de todos os bens dos condenados, que foron valorados en dous millóns de libras mallorquinas as cales, polas normas inquisitoriais, se debían ingresar en moeda circulante. Tratábase dunha cantidade exorbitante (654 toneladas de prata) e, segundo unha protesta do Gran i General Consell de Maiorca, non había tanto numerario en toda a isla.[43]

Finalmente na primavera de 1679 celebráronse cinco Autos de fé, o primeiro dos cales foi precedido pola destrución, e sementeira de sal, do horto onde se reunían os conversos. Neles pronunciouse sentenza condenatoria contra 221 conversos, ante dunha multitude expectante. Despois, os que tinhan condena de prisión, serían levados a cumprir a pena nas novas prisións que edificara a Inquisição cos bens confiscados.[44]

A Cremadissa (queima)[editar | editar código-fonte]
Penitenciado (Francisco de Goya).

Cumplidas as penas de prisión, unha gran parte dos que persistiron na fe judía, evidenciadas as súas prácticas clandestinas, preocupados pola vixilancia inquisitorial e vexados por unha sociedade que os consideraba responsables da crise económica que provocaron as confiscacións, decide fuxir da ilha en pequenos grupos de xeito graduado. Uns poucos o lograron.[45]

No medio deste proceso, un feito anecdótico precipitou unha nova ondada inquisitorial.[46] Rafel Cortès, alcume Cap loco (Cabeza tola), casara en segundas nupcias cunha muller de apelido converso, Miró, pero de relixión católica. Os seus familiares non o felicitaron pola voda e acusábano de malmezclado. Por despeito denunciou algúns dos seus correlixionarios ante a Inquisição de manter a fe prohibida. Sospeitando que houbera unha delación xeral acordouse unha fuga en masa. O 7 de marzo de 1688 un gran grupo conversos embarcouse clandestinamente nun barco inglés con destino a Ámsterdam, pero un repentino temporal impediu a saída e de madrugada volveron ás súas casas. A Inquisição foi advertida e todos foron detenidos.[47]

Los procesos prolongáronse durante tres anos, cun estrito réxime de illamento que evitou calquera componenda, cousa que, xunto cunha percepción de derrota relixiosa pola imposibilidade de escapar, debilitou a cohesión do grupo. O ano 1691 a Inquisição, en catro autos de fe, condenou oitenta e oito persoas; destas, 45 foron relaxadas: 5 queimadas en estatua, 3 os seus ósos e 37 efectivamente asasinadas. Destas últimas, tres (Rafel Valls e os irmáns Rafel Benet e Caterina Tarongí) queimados vivos. Presenciárono trinta mil personas.[48]

Las condenas ditadas pola Inquisição comportaban outras penas que debían manterse durante polo menos dúas xeracións: os familiares directos dos condenados, así como os seus fillos e netos, non podían ocupar cargos públicos, ordenarse sacerdotes, levar xoias ou montar a cabalo. Estas dúas últimas penas non parece que se levasen a cabo, pero as outras seguiron vixentes pola forza do costume, máis alá das dúas xeracións estipuladas.

Os últimos procesos[editar | editar código-fonte]

Todavía aberto o capítulo procesual, a Inquisição iniciou -aínda que despois suspendeu- algúns procedementos contra persoas denunciadas polos acusados dos actos de fe de 1691. A maioría eran defuntos; unicamente se realizou un auto de fe en 1695 contra 11 defuntos e unha muller viva que foi reconciliada. Tamén no século XVIII a Inquisição levou a cabo dous procesos individuais: en 1718 Rafel Pinya autoinculpouse espontaneamente e foi reconciliado e en 1720 Gabriel Cortès, alcume Morrofés, fuxitivo en Alexandria e convertido formalmente ao judaísmo, foi relaxado e queimado en estatua, sendo o último condenado a morte pola Inquisição mallorquina.[49]

No hai dúbida de que estes últimos son casos anecdóticos; cos procesos de 1691 a percepción de derrota relixiosa e o medo generalizado fixo imposible o soporte da fe ancestral e cumpríronse os obxectivos inquisitoriais: confiscación dos bens, sobre todo nos procesos de 1678; escarmentar os herexes, algo que se prolongou ata o século XX; e someter os conversos ao cristianismo. É a partir daqueles feitos cando se pode empezar a falar, no seu sentido moderno, dos chuetas.[50]

Propaganda antichueta[editar | editar código-fonte]

La Fe Triunfante[editar | editar código-fonte]
Primera edición de La Fe Triunfante de Francisco Garau (1691).

El mesmo ano dos autos de fe de 1691, Francesc Garau,[51] jesuíta, teólogo e activo participante nos procesos inquisitoriais, publicou La Fee Triunfante en quatro autos celebrados el Mallorca por el Santo Oficio de la Inquisición en qué an salido ochenta i ocho reos, i de treinta, i siete relaiados solo uvo tres pertinaces. Deixando de lado a súa importancia como fonte documental e histórica, a intención do libro era perpetuar o recordo e a infamia dos conversos e contribuíu notablemente a dar as bases ideolóxicas á segregación dos chuetas e a perpetuarla.[52] Fue reeditado en 1755, usado no argumentario para intentar limitar os Direitos civis dos chuetas ao serviu de base ao libelo de 1857 La Sinagoga Balear o historia de los judíos mallorquines. No século XX fixéronse abundantes reedicións, aínda que con intención contraria á do seu autor.[53]

Sambenitos[editar | editar código-fonte]
Portada da Relación de Sanbenitos...de Palma... 1755.

A gramalleta ou sambenito era un hábito penitencial con que eran obrigados a vestir os condenados pola Inquisição. As súas características decorativas informaban dos delitos cometidos e da pena imposta. Unha vez finalizados os autos de fe pintábase un cadro co condenado portando o sambenito e indicando o nome do seu posuidor. No caso de Maiorca, exponhíanse publicamente no claustro de Santo Domingo para perpetuar o recordo ejemplificador da sentenza.

A causa da súa deterioración, a Inquisição ordenou varias veces, dende o século XVII, a súa renovación. A cuestión resultaba conflitiva pola presenza dun gran número de sobrenome, algúns dos cales coincidían con algúns da nobreza. Finalmente o 1755 cumpriuse a orde, non obstante só se impuxo a renovación das posteriores a 1645[54] e polo tanto, os sobrenome implicados en prácticas judaicas limitábase nos estritamente chuetas, deixando de reproducir os de máis dun millar de penitenciados e dous centenares de sobrenome de condenados por criptojudaísmo. Esta redución da representación pública dos penitenciados, facilitou en boa medida a adhesión do conxunto da sociedade mallorquina á ideoloxía discriminatoria, en tanto que o grupo de descendentes de conversos quedou perfectamente, e falsamente, definido e illado.

O mesmo ano 1755 en que foi reeditada La Fe Triunfante, publicouse Relación de los sanbenitos que se han puesto, y renovado este anho de 1755, en el Claustro del Real Convento de Santo Domingo, de esta Ciudad de Palma, por el Santo Oficio de la Inquisición del Reyno de Mallorca, de reos relaxados, y reconciliados publicamente por el mismo tribunal desde el anho de 1645, para insistir na necesidade de non esquecer, a pesar da oposición activa dos afectados. Os sambenitos quedaron expostos ata 1820, ano no cal un grupo deles asaltou Santo Domingo e os quemó.[55]

A comunidade[editar | editar código-fonte]

A actitude da Inquisição, que nun principio quería forzar a desaparición dos judeus mediante a súa integración forzosa na comunidade cristiá, provocou un efecto paradóxico, e case sen paralelo. Perpetuando a memoria da parte máis recente dos condenados e, por extensión, a de todos os portadores dos linhages infamantes, aínda que non fosen parentes ou terían sido sinceros cristiáns, xerou unha comunidade que, aínda que xa non tivese elementos relixiosos judaicos, conservou unha estruturación grupal moi próxima no resto de comunidades judías da diáspora: o seu papel no sistema económico, a forte cohesión de grupo, a endogamia interna, o modelo de cooperación e interdependencia, a conciencia de judeidad e a hostilidade social exterior son elementos que, en diferentes graos, os fixeron ser percibidos como aínda judeus, ou con máis precisión como judeus católicos, e subministraron as bases organizativas do grupo despois da conmoción inquisitorial.[56]

No contexto mallorquino dos séculos XVII ao XIX, a solución comunitaria era coherente cunha estrutura social moito máis ríxida que a dos séculos anteriores, na cal tamén nobres, mercaderes, artesáns, xornaleiros ou campesinhos conformaban unidades endogámicas pouco permeables entre se, que igualmente persistiu ata tempos relativamente recentes, a pesar de non ser portadoras dun estigma social.[57]

Pero a comunidade que xorde despois dos procesos inquisitoriais, ademais dos cambios na orientación relixiosa, tamén modifica aspectos substanciais da estruturación anterior, e unha vez recuperado o protagonismo económico que tiveran anteriormente, inicia un proceso intenso e constante de loita activa pola igualdade de dereitos que marca os contornos máis definidos da súa historia. Neste ámbito, e en distintos momentos históricos, xorden personaxes singulares que destacan pola súa loita en favor da igualdade de derechos:[58] es sastre xueta (o xastre chueta) Rafel Cortès Fuster, o comerciante Bartomeu Valentí Forteza, alcume Moixina, o sacerdote Josep Tarongí Cortès ou os intelectuais Miquel Forteza i Pinya e Gabriel Cortès Cortès. Pola contra, a sociedade circundante, especialmente as institucións civís e relixiosas, armáronse dun corpus doutrinal de resistencia á igualdade, a partir de La fe triunfante, que se desenvolve no século XVIII e perdurou ata o XX.

O século XVIII[editar | editar código-fonte]

A Guerra de Sucesión (1706-1715)[editar | editar código-fonte]
Ver artigo principal: Guerra da Sucessão Espanhola

Como no resto da sociedade insular, entre eles houbo austracistas e borbónicos. Para unha parte, a dinastía francesa era percibida como un elemento de modernización en materia relixiosa e social, esperándose dela unha actitude moi distinta á represión e discriminación que se sufrira ao longo da dinastía dos Austrias e especialmente con el último Carlos.[59]

Un pequeno núcleo de chuetas, comandado por Gaspar Pinya, importador e negociante de roupas e provedor da nobreza botifler, participou de xeito moi activo en favor da causa felipista. En 1711, descuberta unha conspiración financiada por eles, sufriron prisión e embargo dos seus bens, aínda que, ao finalizar o conflito, serían recompensados co privilexio de levar espada ou con oficios públicos non remunerados, que non afectou ao resto da comunidad.[60]

Os conflitos religiosos[editar | editar código-fonte]

Hasta os procesos inquisitoriais fora habitual a existencia de relixiosos do Segell, mesmo algúns estaban emparentados cos judaizantes,[61] pero a partir dos autos de fe volveuse máis difícil acceder aos ministerios relixiosos, que precisaban de autorización episcopal. A saída máis sinxela pasaba por profesar ordes monacais no exterior,[62] que non requirían de licenza aínda non podian residir na ilha, ou ben acceder a ordes menores á espera dun bispo tolerante que lles quixese autorizar das mayores. Ambas estratexias provocaron graves conflitos.

Documéntanse expulsións por orde real de frades chuetas, ordenados en Francia e Génova e retornados á ilha, nos anos 1739, 1748 e 1763.[63] con respecto ao sacerdocio, o Capítulo da Catedral premeu reiteradamente aos bispos para impedir ordenacións ou licenzas para permitilas noutros bispados; chegouse a dar o caso dun beneficiado que esperou 30 anos para obter o grao sacerdotal.[64]

Conflitos na guilda[editar | editar código-fonte]

Ya durante o século XVII fóranse implantando os estatutos de limpeza de sangue en diferentes guildas, aínda que hai indicios de que en boa parte tiveron unha aplicación laxa ata os procesos inquisitoriales,[65] a partir dos cales se generalizan. Así, en 1689, os velluteros sepáranse en dous, os da Calle e o resto; e impiden o ingreso dos conversos: tintureiros (1691); panadeiros (1695); cirurxiáns e barbeiros (1699); xastres (1701); esparteiros (1702); carpinteiros (1705); escribáns e procuradores (1705); e pintores e escultores (1706). Aínda en 1757, os cordeiros divídense en dous como antes fixeran os velluteros.[66] Por todo iso, finalmente remataron constrinxidos nos seus gremios tradicionais: velluteros, merceiros, prateiros, tendeiros e quincalleiros, que non tinhan normas de exclusión, pero que acabaron sendo case exclusivos. Iso levou a diferentes conflitos en relación a profesionais que xa exercían con anterioridade a estas disposicións, sendo o máis conhecido o caso da saga de xastres Cortès que preitearon durante 30 anos e tres xeracións co fin de poder exercer a súa profesión. A estanza en Madrid de Rafel Cortès, alcume es xastre xueta (o xastre chueta), para defenderse neste preito, foi o desencadeante das xestións que culminaron nas pragmáticas de Carlos III.[67]

Reedición de La Fe Triunfante (1755)[editar | editar código-fonte]
Portada da segunda edición de La Fee triunfante... 1755.

El citado xastre Rafel Cortès Fuster, Tomàs Forteza e Jeroni Cortès, alcume Geperut, entre outros, intentaron evitar a reedición de La Fe Triunfante en 1755, mediante unha protesta na Audiencia de Maiorca, que acordou paralizar a distribución. Finalmente a intervención do Inquisidor permitiu retomar, o seu cargo, a venta.[68]

Deputados da Calle (1773-1788)[editar | editar código-fonte]
Alegación en defensa dos dereitos dos chuetas ante a corte de Carlos III.

En 1773 designaron un grupo de seis deputados, conhecidos popularmente co nome de perruques (perrucas) pola luxosa gornición que levaban nas súas xestións dirixidas ante o Rei Carlos III reclamando a plena igualdade social e xurídica co resto de mallorquines.[69] Desde a Corte acordouse realizar consultas ás institucións mallorquinas, as cales se opuxeron de xeito frontal e decidida ás pretensións dos descendentes dos conversos. Todo levou a un proceso longo e custoso, no cal as partes puxeron sobre a mesa os seus argumentos de xeito apaixonado. Os documentos elaborados dan fe de ata que punto a discriminación era un feito con profundas raíces ideolóxicas e da perseveranza nas súas esixencias de igualdade.

En outubro de 1782 o fiscal da Real Audiencia de Maiorca, a pesar de saber que o resultado das deliberacións fora favorable aos chuetas, elevou un memorial, acompanhado de argumentacións de alto contido racista, no que se proponía a suspensión do acordo e o desterro dos chuetas a Menorca e a Cabreira, onde serían confinados con fortes restricións do seu libertad.[70]

Primera das tres reais cédulas ditadas por Carlos III (1782)

Finalmente o rei inclinouse timidamente en favor dos chuetas e o 29 de novembro de 1782 asinouse a Real Cédula que decretaba a liberdade de movementos e residencia, a eliminación de calquera elemento arquitectónico distintivo do bairro do Segell, e a prohibición de insultos, maltratos e o uso de expressões denigrantes. Tamén, pero de xeito reservado, o monarca mostrábase favorable a concederlles plena liberdade profesional e participación na marinha e o exército, pero ordenou que estas disposicións non se fixesen efectivas ata que, pasado un tempo, calmásense os ánimos.

Apenas medio ano despois, os deputados volveron insistir solicitando acceso a calquera ocupación, informando de que os insultos e a discriminación non cesaran e protestando da exhibición dos sambenitos no claustro de Santo Domingo. O rei designou unha xunta para estudar o problema, a cal propuxo: a retirada dos sambenitos, a prohibición de La Fe Triunfante a dispersión no conxunto da cidade, se fose necesario á forza, dos chuetas, a eliminación de calquera mecanismo formal de ajuda mutua entre eles, o acceso sen restricións a todos os graos eclesiásticos, universitarios e militares, a abolición das guildas e a supresión dos estatutos de limpeza de sangue, e se iso non fose posible limitalos a cen anos (estas dúas últimas disposicións proponhen que sexan aplicadas a todo o reino).

De novo abriuse un período de consultas e un novo proceso, que xerou en outubro de 1785 unha segunda Real Cédula. Esta nin se aproximaba á proposta da xunta, e limitouse a declaralos aptos para o exército e a función pública. Finalmente en 1788 unha última disposición establece a plena igualdade no exercicio de calquera oficio, pero sen ningunha referencia a graos universitarios nin eclesiásticos. Tamén ese mesmo ano dende a Corte e a Inquisição Xeral se fixeron xestións para retirar os sambenitos do claustro, pero sen éxito.

Probablemente o efecto máis palpable das Reais Cédulas foi a lenta desarticulación da rúa. Consolidáronse (xa había algúns) pequenos núcleos na maioría de pobos e, timidamente, algúns establecéronse noutras rúas e parroquias. Mantivéronse as actitudes de discriminación social, a endogamia matrimonial e a práctica dos oficios tradicionais, pero sobre todo a segregación foi aberta e declarada nos ámbitos das honras, a educación e da relixión, bastións non tocados pola normativa carolina.[71]

Século XIX[editar | editar código-fonte]

Final do Antigo Regime (1808-1868)[editar | editar código-fonte]

Maiorca non foi ocupada durante a invasión napoleónica ao, a diferenza de Cádiz, de predominio liberal, establecéronse principalmente os refuxiados de ideoloxía máis intransixente e favorable ao Antigo Regime; é neste contexto que en 1808 un grupo de 300 soldados mobilizados para ir á fronte, acúsanos de ser os causantes e asaltan o Segell.[72]

En 1812, a Constituição de Cádis, vixente ata o 1814, suprime a Inquisição e establece a plena, e tan anhelada, igualdade civil, cousa que fixo que os chuetas máis activos se adherisen á causa liberal. En 1820, novamente instaurada a Constitución, un grupo de chuetas asaltou a sede da Inquisição e o Convento de Santo Domingo e queimou os arquivos e os sambenitos. Á súa vez ao abolirse novamente, en 1823 vólvese asaltar o bairro e saquear os comercios.[73] Estos episodios serían frecuentes na época, tamén nos pobos, onde se documentan disturbios en Felanitx, Llucmajor, Pollença, Sóller, Campos, etc.[74] No ámbito relixioso foi significativo un feito sucedido en 1810: o sacerdote Josep Aguiló alcume capellà Mosca, despois de infrutuosos intentos, conseguiu predicar na igrexa de San Felipe Neri; o episodio finalizou, días despois, co asalto á igrexa e co púlpito purificado nunha hoguera.[75]

Portada interior de La Sinagoga Balear.

Coincidindo cos períodos progresistas, crearon sociedades recreativas e de socorros mutuos[76] e entraron nas institucións da man dos partidos liberais. O primeiro, no ano 1836, foi Onofre Cortès que foi designado concelleiro do Concello de Palma. Por primeira vez dende o século XVI un chueta ocupaba cargos institucionais dun nivel equiparable. A partir dese momento será habitual a súa presenza na casa do concello e a deputação Provincial.[77]

Entre 1850 e 1854 desenvolveuse un longo procedemento penal por aldraxes, conhecido co nome de Preito de Cartagena, a causa de que dous mozos chuetas acomodados foron expulsados do baile de carnaval do Casino Balear pola súa origem e que finalizou coa condena penal do presidente da sociedad.[78] En 1857 publicouse La sinagoga balear o historia de los judíos de Mallorca asinada por Juan de la Puerta Vizcaíno, que en boa parte reproduce A Fe triunfante e que un ano máis tarde sería replicada coa obra Un milagro y una mentira. Vindicación de los mallorquines cristianos de estirpe hebrea, de Tomàs Bertran i Soler.

Final de século (1869-1900)[editar | editar código-fonte]

Aínda Que a dualidade ideolóxica no interior desta comunidade se rastrexa dende antes dos procesos inquisitoriais, é neste contexto de alternancias virulentas cando se pon de manifesto: un grupo, seguramente minoritario pero influente, era declaradamente liberal (máis tarde republicano) e moderadamente anticlerical, manifestándose belixerante na loita pola liquidación de calquera rastro de discriminación; e outro, quizais maioritario pero case imperceptible no rastro histórico, era ideoloxicamente conservador, fervorosamente relixioso e mostrábase partidario de pasar desapercibido. No fondo ambas as dúas estratexias pretendían o mesmo: a desaparición do problema chueta, uns evidenciando a inxustiza e os outros mimetizar se na sociedade circundante.[79]

Retrato de Josep Tarongí Cortès, (1847-1890).

En canto puideron, algunhas familias acomodadas deron aos seus fillos unha elevada formación intelectual e xogaron un importante papel nos movementos artísticos da época. En particular hai que destacar o papel primordial que tiveron na Renaixença catalá e na defensa da lingua. O precedente foi Tomàs Aguiló i Cortès, ao principio do XIX, e os continuadores máis destacados, entre outros Tomàs Aguiló i Forteza, Marian Aguiló i Fuster, Tomàs Forteza i Cortès, Ramón Picó i Campamar, etc.[80]

Es de destacar a figura de Josep Tarongí Cortès, sacerdote e escritor, que cursou estudos relixiosos con dificultades e que se tivo que ordenar, licenciar e obter unha coenxía fóra de Maiorca a causa da súa origem. Protagonizou a maior polémica sobre a cuestión chueta do século XIX, ao serlle prohibido predicar na igrexa de Sant Miquel en 1876, feito polo cal iniciou un debate co tamén eclesiástico Miquel Maura, irmán do político Antonio Maura, no que participaron moitos outros autores e que tivo unha gran transcendencia dentro e fóra da isla.[81]

Século XX[editar | editar código-fonte]

Hasta a II Guerra Mundial (1900-1945)[editar | editar código-fonte]

Durante o primeiro terzo do século XX, producíronse significativos cambios en Maiorca que comezaron a romper a inercia social dos últimos séculos: Palma iniciou a súa expansión fóra das murallas e con elas atraeu novos residentes (espanhois ou estranxeiros) para os cales a condición de chueta non significaba nada. Tamén, a economía evolucionou cara a modelos menos tradicionais, empezando a alterarse a adscrición profesional por razón de nacimiento.[82]

Neste contexto, entre xaneiro e outubro de 1923, o urbanista e político chueta Guillem Forteza Pinya foi alcalde de Palma. Tamén, entre 1927-30, durante a ditadura de Primo de Rivera, seríano Joan Aguiló Valentí, alcume Cera e Rafel Ignasi Cortès Aguiló, alcume Bet.[83]

El breve período da Segunda República tamén tivo a súa importancia debido ao laicismo oficial e ao feito de que boa parte dos chuetas simpatizasen co novo modelo de Estado, do mesmo xeito que anteriormente o fixeran coas ideas ilustradas e liberales.[84] Durante a época republicana, por primeira vez, oficiou un sacerdote chueta o sermón na Catedral mallorquina, feito que tivo grande importancia simbólica.[85]

Finalizado o período republicano, moitos foron vítimas da represión franquista, pero tamén outros moitos deron apoio á rebelión militar; aínda que parece que ao principio da Guerra Civil e máis tarde cara aos anos 40, a instancia da Falanxe e do goberno da Alemanha nazi, fixéronse listas e enquisas para un eventual control dos chuetas aos cales se consideraba vinculados aos judeus europeos e para preparar a súa eventual deportación a Campos de extermínio. Atribúese ao Bispo Miralles a encomenda dun informe que incrementou en gran xeito o número de afectados ata unha cantidade inasumible, co fin de evitar as actuaciones.[86]

Desde a posguerra europea ata hoje (1945-?)[editar | editar código-fonte]

O prexuízo anti chueta empezou a desaparecer irreversiblemente coa implantación dun modelo económico baseado na explotación industrial do turismo a partir dos anos 50,[87] causante de grandes cambios demográficos e do crecemento urbano que alterou definitivamente a estrutura social tradicional e o modelo de implantación grupal no territorio, cousa que fixo evolucionar o grupo de "comunidade estructurada" a "categoría social consciente" das súas origens, que se manifesta con múltiples aspectos, as máis significativas das cales é a progresiva desaparición dos matrimonios endogámicos; en Palma dun 85% en 1900 a un 20% en 1965,[88] e na actualidade practicamente inexistentes.

Pero aínda no ano 1966, a publicación do ensaio histórico Els descendents dels jueus conversos de Mallorca. Quatre paraules de la veritat (Os descendentes dos Judeus Conversos de Maiorca. Catro palabras da verdade), de Miquel Forteza i Pinya, irmán do alcalde Guillem, provocou a última gran polémica popular sobre a cuestión chueta. Nel difundíronse os achados de Baruch Braunstein no Arquivo Histórico Nacional de Espanha, publicados nos Estados Unidos no ano 1936,[89] que demostraban que en Maiorca as condenas a judaizantes afectaran máis de 200 sobrenome mallorquines.[90] Neste momento pódese situar simbolicamente o arrinconamiento ao ámbito privado das actitudes discriminatorias, desaparecendo, practicamente as súas expressões públicas. Tamén a publicación de Forteza deu inicio a unha exitosa linha editorial na propia ilha, continuada actualmente, que xerou ducias de libros que tratan o tema dende distintas perspectivas e que converteu a cuestión chueta nun dos temas máis estudados pola historiografía mallorquina.[91]

A liberdade de culto privado establecida polas leis do final do franquismo posibilitou certo contacto co judaísmo e propiciou nos anos 60 certos movementos de aproximación que non se concretaron máis alá do caso de Nicolau Aguiló, que en 1977 emigrou a Israel e volveu ao judaísmo co nome Nissan ben Avraham obtendo posteriormente o título de rabino.[92] En todo caso, o judaísmo e os chuetas tiveron unha relación de certa ambivalencia polo feito de tratarse de judeus de tradición cristiá, feito non contemplado polas autoridades políticas e relixiosas de Israel, que parecen dar importancia ao feito de ser de tradición cristiá mentres que para os chuetas interesados nalgunha forma de aproximación, a súa existencia diferenciada só se explica polo feito de ser judeus.[93] Quizás esta dualidade explica a existencia dun culto sincrético judeocristiano denominado cristianismo chueta, por outra parte moi minoritario, predicado por Cayetano Martí Valls.[94]

Un feito importante, coa chegada da democracia, foi a elección en 1979 de Ramón Aguiló, alcalde socialista de Palma ata o 1991. A súa elección por votación popular pódese considerar a principal evidencia do declive da discriminación, ratificada por algún outro caso como o de Francesc Aguiló i Pons, alcalde nacionalista de esquerdas de Campanet dende 1987 a 2007.

Todo iso, non obstante, non implica a eliminación completa de condutas de rexeitamento, como indica unha enquisa realizada entre os mallorquinos pola Universidade das Ilhas Baleares en 2001, na que un 30% afirmou que non se casaría nunca cun/unha chueta e un 5% declarou que non desexa nin ter amigos chuetas,[95] cifras que, a pesar de ser elevadas quedan matizadas pola maior idade dos que se posicionan en favor da discriminación.[96]

Nos últimos anos creouse a asociación ARCA-Llegat Jueu,[97] o grupo de investigación Memòria del Carrer,[98] o Instituto Rafel Valls, de carácter relixioso, a revista Segell[99] e a cidade de Palma integrouse na Rede de Judiarias.[100] Todo iso implica empezar a pasar dunha actitude de ocultación, a expressão dunha realidade plural que se manifesta con naturalidade.

Cuestión na creación literaria[editar | editar código-fonte]

Desde principios do século XIX estiveron moi presentes na creación literaria nas Ilhas Baleares, pero a cuestión chueta por si mesma tamén foi tema literario máis alá dos límites insulares. Probablemente onde máis se tratou foi na poesía popular, e cun ton especialmente agre, pero non existe unha recompilación sistemática da parte que se conservou, aínda que na bibliografía especializada se encontran mostras dispersas.[101]

También existe unha abundante obra publicada en que o tema chueta ten un importante protagonismo, algunha delas alto valor literario como Mort de dama ou Dins el darrer blau.

Relación de obras literarias[editar | editar código-fonte]

Se incluíron tamén as referidas ao judaísmo mallorquino:

Verso[editar | editar código-fonte]

  • Autos de fe celebrats per la Inquisició de Mallorca en els darrers anys del segle XVII, OLIVER GASÀ, Bartomeu, ca. 1691.

Novela e narración[editar | editar código-fonte]

Teatro[editar | editar código-fonte]

  • Entremès d'un fadrí gran pissaverde, anónimo, siglo XVIII

Libros de viagens e memorias[editar | editar código-fonte]

  • Viaje a la isla de Mallorca en el estio de 1845, CORTADA, Juan, 1845.

Referencias[editar | editar código-fonte]

  1. ↑ Estimación feita a partir dos datos das Ilhas Baleares facilitadas polo Instituto Nacional de Estatística de Espanha.
  2. ↑ ...son de casta e generação da rua do Segell, que comunmente chaman chuetas. Porqueres, L'endogàmia..., pág. 42, Braunstein, Els xuetes... pág. 13.
  3. ↑ Juetó documéntase o 1580. P. de Muntaner, Martí: Una familia del brazo noble mallorquin durante el siglo XVII, pág. 636, nota 7, Homenaxe a Guillem Rosselló Bordoy, II, Palma 2002. Moore faina derivar dun suposto antigo maiorquinismo, xuhita, que non documenta, Moore, Los de la Calle... pág. 23.
  4. ↑ Se documenta como insulto en 1595, xusto ao lado juheu (judeu), pero entre outros non relacionados co tema. Porqueres, L'endogàmia..., pág. 27. No século XIX ao regreso da romaxe de Sant Bernat aos mozos berraban Xuia, xuia marrana, Pérez, Anales..., pp. 97 e 111.
  5. ↑ Unos autores, os máis antigos, motívano pola súa negativa a comelo, Garau, La fe...; Pérez, Anales..., pág. 62, Font, La fe vençuda... pág. 118, mentres que outros refiren que se exhibían comendo carne de porco para acreditar a desafección á relixión judía, Braunstein, Els xuetes... p. 13).
  6. ↑ Braunstein cita como estrafalaria a hipótese de que derive do castelán chucho procedente do francés chouette que designa coloquialmente aos cans, Braunstein, Els xuetes... pág. 13
  7. ↑ Diccionari Català-Valencià-Balear, Alcover-Moll entrada Xuetó.
  8. ↑ Del carrer del Segell é a denominación grupal conservada máis antiga, documentada o 1617. P. de Muntaner e Enric Porqueres Subendogamias en el Mediterráneo: Los ejemplos mallorquines de la aristocracia y de los descendientes de los judíos pág. 93 a Memorias de la Academia Mallorquina de Estudios Genealógicos, Palma 1994.
  9. ↑ Del carrer documéntase en 1658, Porqueres, L'endogàmia..., pág. 79.
  10. ↑ L’Argenteria, ou prataría, tomou protagonismo urbano coa reforma urbanística da rúa Colón a mediados do século XIX, que practicamente supuxo a desaparición física da rúa do Segell, Pérez, Anales... pp. 104-105.
  11. ↑ Forteza, Els descendents... pp. 24-28.
  12. ↑ Que prohíbase insultar e maltratar os devanditos individuos, nin os chamar con voces odiosas e de menosprezo, e moito menos, judeus ou hebreos e chuetas... Forteza, 'Els descendents... pág. 47.
  13. ↑ Diccionari Català-Valencià-Balear, Alcover-Moll entrada Jodio ou Judio.
  14. ↑ Perez, Anales..., pág. 75.
  15. ↑ Moore, Los de la Calle... pág. 31.
  16. ↑ Ocasionalmente dende o ámbito cultural castelán, as palabras chueta, e judeu, foron usadas en sentido despectivo para referirse globalmente aos maiorquinos e baleares, ou ben nalgunhas persoas individuais que non o eran, de xeito análogo á de fenicios. Antonio Maura ou Juan March, por exemplo, foron reiteradamente cualificados como tales; Moore, pág. 5, Los Judios y la Segunda República. 1931-1939 Isidro González García, Madrid: Alianza, 2004, pág. 63, El último Pirata del mediterráneo, Manuel Domínguez Benavides, Tipografía Cosmos, Barcelona, 1934.
  17. ↑ Forteza, Els descendents..., en extenso.
  18. ↑ Esta é a lista canónica fixada por Miquel Forteza, Els descendents..., pág. 18 pero o tema é complexo, en listados anteriores ás veces non constan Valleriola (case extinguido) ou Valentí (orixinariamente o alcume dunha familia Fortesa); tampouco figura a ningunha lista Enrich (inicialmente alcume dunha familia Cortès); entre as listas dos últimos penitenciados pola Inquisição figuran Galiana, Moyà e Sureda actualmente non considerados chuetas; pola contra, Picó e Segura non aparecen entre os penitenciados no século XVII e si considéraselles. Tamén hai que ter en conta que algúns Fuster (nobres), Martí (de Binissalem e Pollença), Miró (de Sóller), Pomar (de Manacor e Artà) non o son, como tampouco os Cortès e Segura inmigrados abundantemente a Maiorca durante o século XX.
  19. ↑ Quadrado. La judería..., en extenso.
  20. ↑ Anónimo, Reconciliados e Relaxados..., en extenso.
  21. ↑ Forteza, Els descendents... pág. 14.
  22. ↑ En este sentido documéntanse descendentes secretos de conversos maiorquinos (de transmisión exclusivamente familiar) orgullosos da súa origem pero hostís cara aos chuetas, Moore, Los de la Calle... pp. 187 e 192.
  23. ↑ « Tres poblacions genèticament diferenciades a lles Illes Balears» (Web institucional da UIB). UIB. Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  24. ↑ Anna, Aldea Tomé (2004). «Bases genètiques de la febre mediterrània familiar a la població espanyola, dinàmica genòmica i història natural de lles mutacions del locus MEFV» (Tese doutoral). Tese en xarxa: UAB. Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  25. ↑ «Els investigadors del Laboratori de Genètica de la UIB i de l'Hospital Universitari Son Dureta confirmen a prevalença d'una mutació en la població chueta relacionada amb l'hemocromatosi, un trastorn metabòlic del ferro» (Revista interna da UIB). Enllaç Campus UIB. 2006. Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  26. ↑ Cortès, Historia..., tomo I, en extenso; Font, La fe vençuda... pp. 25-39.
  27. ↑ En cambio dende moi pronto houbo normas restritivas contra escravos, aínda que fosen cristiáns como os gregos, os seus descendentes e os musulmáns, Riera, Lluites..., pag. 37.
  28. ↑ L'origen dels conversos mallorquins, pp. 43-46 en Colom La Inquisició....
  29. ↑ Moore, Los de la Calle... pp. 112-116.
  30. ↑ Este exilio, aínda que coetáneo, non se debe confundir coa expulsión dos judeus de 1492 que en Maiorca non tivo aplicación, ao non quedar, oficialmente, ningún judeu dende 1435.
  31. ↑ El texto de Braunstein, 1936, é o primeiro que reproduce as listas de penitenciados maiorquinos dos séculos XV e XVI, pero contén abundantes erros de transcrición, que posteriormente se corrixiron en Reconciliados y relajados 1946, obra pouco accesible, pero reproducida en Judíos y descendientes de judíos conversos de Mallorca, separata da Historia de Mallorca de Mascaró Passarius, 1974.
  32. ↑ Aún así: Si en Castela, no século XVI os "estatutos de limpeza de sangue" son omnipresentes na vida social, en Maiorca son máis ben raros. Porqueres, L'endogamia... pág. 25.
  33. ↑ Porqueres, L'endogàmia... en extenso, sobre a non unanimidade relixiosa pp. 91-106, sobre as prácticas criptojudías: Braunstein, Els xuetes... pp. 165-188, Picazo, Els xuetes... pp. 13-56.
  34. ↑ Colom, La Inquisició... pp. 186-189.
  35. ↑ El Informe de Fontamar, encóntrase copiado nun expediente inquisitorial de 1674, polo cal Braunstein, Els xuetes... pp. 279-286 aceptou a data, cousa repetida habitualmente pola historiografía posterior, pero Fontamar foi promotor e fiscal inquisitorial en Mallorca entre 1632 e 1649, Grande Enciclopedia de Mallorca, vol. 5, pág. 366. Porqueres considera que Mateu Colom e Lleonard Muntaner demostraron a súa elaboración o 1632; Porqueres, L'endogamia..., pág. 40, nota 38.
  36. ↑ Bibiloni, El comerç... e Pons Companyies....
  37. ↑ «Web da Comunità Ebraica dei Livorno» (Web asociativa). Consultado em 5 de novembro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  38. ↑ Cortès, La nissaga... pág. 153.
  39. ↑ Porqueres, L'endogàmia..., en extenso.
  40. ↑ Braunstein, Els xuetes... pág. 114 e 115.
  41. ↑ Braunstein Els xuetes... pp. 116-120.
  42. ↑ Braunstein Els xuetes....
  43. ↑ Riera, Lluites... pág. 17.
  44. ↑ Braunstein, Els xuetes... pp. 121-139.
  45. ↑ Braunstein, Els xuetes... pp. 140-142.
  46. ↑ Especialmente desenvolvido en Selke, Los xuetas y la Inquisición..., en extenso.
  47. ↑ Braunstein, Els xuetes...
  48. ↑ Braunstein, Els xuetes...
  49. ↑ Braunstein, Els xuetes... pp. 162-164 e 190-198.
  50. ↑ Moore, Los da calle...pp. 137, 199.
  51. ↑ «Francesc Guerau». Enciclopèdia catalana. Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  52. ↑ La Fe Triunfante 1984, especialmente o estudo preliminar de Lleonard Muntaner.
  53. ↑ Algunos fragmentos escandalizan pola súa crueza e carencia de sensibilidade. O terceiro acto de fe [de 1691] verificouse cinco días despois [...]. Tratábase dos irmáns Catalina e Rafel Benet Tarongí e Rafel Valls. O pai Garau teceu a súa máis repugnante e voluptuosa página coa descrición da súa queima: [...] Mentres a Valls lle chegou só o fume, era unha estatua; ao chegarlle a chama, defendeuse, cubriuse e forcexou como puido e ata que non puido mais. Estaba gordo como un lechazo e acendeuse por dentro de maneira que, aínda que non lle chegaban as chamas, queimaban as súas carnes como un rescaldo; e estalando pola metade caéronlle as entranhas como a Judas [...]; Porcel, Los xuetas mallorquines... pág. 56.
  54. ↑ Reconciliados y relajados", pàgs. 17-21
  55. ↑ Relación dos Sanbenitos, especialmente introdución de Lleonard Muntaner.
  56. ↑ En sentido estrito, e máis dende o punto de vista do judaísmo formal, judeu e católico son conceptos incompatibles; neste contexto débese entender máis nun sentido sincrético, origem étnica común con aspectos antropológicos e culturais compartidos, e non tanto dende o punto de vista relixioso; Moore, "Los de la Calle..." pág. 9, 22, 137, 199.
  57. ↑ Moore, Los de la Calle... pág. 147.
  58. ↑ Moore, Los de la Calle... pág. 151.
  59. ↑ Esta opinión, generalizada pola historiografía, vese contradita pola intensa implantación dos estatutos de limpeza de sangue nos gremios durante o primeiro período de goberno de Felipe V (1700-1706), que precisaban da sanción do Vicerrei, ver conflitos na guilda, nin confirmada pola súa política do período postbélico (1715-1740), ver os conflitos religiosos.
  60. ↑ Riera, Lluites..., 1973, pp. 29-35.
  61. ↑ Porqueres, Riera, Xuetes, nobres e capellans... pp. 190-224.
  62. ↑ Esta práctica mantívose vixente ata mediado o século XX, especialmente ás ordes femininas; Forteza, Els descendents... pág. 73.
  63. ↑ Riera, Lluites... pp. 82-86.
  64. ↑ La ordenación de curas chuetas non se normaliza ata o bispo Bernat Nadal i Crespí, finalizando o século XVIII, en 1848 foron autorizados como estudantes externos no seminario, en 1866 faise obrigatorio o ingreso para seguir estudos pero non lles permitían o internado, co cal deberon saír da ilha para estudar. Ata finais do século XIX non se eliminaron as restricións; Riera, Lluites...; Piña, Les cartes romanes... ; Cortès, Història... vol. II, pp. 364-367.
  65. ↑ Porqueres, L’endogamia... , pp. 25-27.
  66. ↑ Además destes excluíron aos conversos: os curtidores (1431); ferreiros (1543); boticarios, azucreiros e especieiros (1553); cribadores e medidores (1571); cereiros; oleiros; sombreireiros; torcedores de seda; palaires; peleteiros; tecedores de linho; e zapateiros (a maioría dos que non levan data, deberon adoptar as medidas de segregación despois dos procesos), Riera, Lluites..., pp. 41-54.
  67. ↑ Riera, Lluites..., pp. 55-78.
  68. ↑ Font La fe vençuda, pp. 87-89.
  69. ↑ Para todo este apartado Riera, La causa xueta..., en extenso, Quatre històries... pp. 21-55 e Pérez, Riera, Reivindicación... en extenso
  70. ↑ Pérez, Riera, Reivindicación... pp. 269-278.
  71. ↑ Esta exclusión foi deliberada, Campomanes nun memorial ao rei referíase ás cautelas das pragmáticas: [evitar] calquera expressão xenérica que podería ofender na nobreza do reino (refírese á obtención de honras); non convindo falar tampouco de graos literarios porque sobran escolares en Maiorca, e o que importa aumentar é comerciantes, artesáns e labradores, e de contrarío resultaría que... fixésense folgazans e émulos da nobreza; e que o mesmo silencio debe haber respecto en habilitalos para Ordenes e Estado Regular (relixiosos), cuxa redución se moi precisa en Maiorca; Riera, La causa xueta... pág. 98.
  72. ↑ Font, La fe vençuda...
  73. ↑ Font, La fe vençuda... pp. 98-112.
  74. ↑ Gran Enciclopedia de Mallorca volume 18, pág. 258.
  75. ↑ Pérez, Anales... pág. 157, Cortès, Història... vol.. II, pág. 363.
  76. ↑ Josep M. Pomar Reynés, La Paz, el casino de l'"altra" burguesia de Palma, Segell n.º. 3, pp. 100-102; Moore, Los de la Calle... pág. 32.
  77. ↑ Cortès, Història... vol. II, pág. 363.
  78. ↑ Pinya, El Plet...
  79. ↑ Moore, Los de la Calle... pp. 154-155.
  80. ↑ Font, La fe vençuda... pág. 138.
  81. ↑ Tarongí, Algo... en extenso; Riera, Los xuetas... pp. 121-138.
  82. ↑ Moore, Los de la Calle... pág. 158.
  83. ↑ Font, La fe vençuda...
  84. ↑ Moore, Los de la Calle... pág. 179.
  85. ↑ Forteza, Els descendents... pág. 74.
  86. ↑ Font La fe vençuda, pp. 154-158.
  87. ↑ En relación ás distintas percepcións sobre o grao de liquidación actual dos prexuízos ver a trascripción da mesa redonda Els xuetas: la pervivencia d’una identitat, Segell, nº. 1, pp. 193-212
  88. ↑ Moore, Los de la Calle... pp. 173-175.
  89. ↑ De feito o mesmo Forteza, xunto con Gabriel Cortès Cortès, xa o fixeran co libro Reconciliados y Relajados editado anonimamente en Barcelona en 1946, nunha edición de bibliófilo de só 200 exemplares.
  90. ↑ Riera, Els xuetes..., pp. 145-200.
  91. ↑ Font, La fe vençuda... pp. 163-168.
  92. ↑ Font, La fe vençuda... pág. 163.
  93. ↑ Per exemplo ver o final deste artigo: Miquel, Segura Aguiló. «Hace 57 años que me "comí un rabino"» (artigo de opinión). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  94. ↑ «Web sobre Cayetano Martí Valls» (web privada na súa memoria). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  95. ↑ Los chuetas mallorquines. Quince siglos de racismo, pág. 73.
  96. ↑ Pere A. Salvà i Margalida Gamundí, UIB, 1997; citado na revista Segell núm 1, pág. 199.
  97. ↑ «ARCA-Llegat Jueu» (web oficial). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  98. ↑ «Memòria del Carrer» (web oficial). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  99. ↑ «Segell» (web da editorial). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  100. ↑ «Rede de Judiarias» (web oficial). Consultado em 27 de outubro de 2009  Parâmetro desconhecido |lenguage= ignorado (ajuda)
  101. ↑ Pérez, Anales..., en extenso, Laub, El mito triunfante, pp. 256-259 e Font, La fe vençuda... pp. 62 e 107, Planas, Els malnoms... pp. 16 e 17.

Bibliografía[editar | editar código-fonte]

  • Anónimo (1946). La Inquisición de Mallorca. Reconciliados y Relajados, 1488-1691. Barcelona: Perdigó 
  • Anónimo;; Muntaner, Lleonard (introducción) (1993). Relación de los Sanbenitos: 1755. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 978-84-7967-018-4 
  • Anónimo, & alt.; Pérez, Lorenzo (transcripción, introducción y notas) (1974). Anales judaicos de Mallorca. Palma (Mallorca): Luís Ripoll, editor. ISBN 84-400-7581-2 
  • ben-Avraham, Nissan (1992). Els anussim. El problema dels xuetons segons la legislació rabínica. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 84-7967-009-6 
  • Bibiloni Amengual, Andreu (1995). El comerç exterior de Mallorca. Homes mercats i productes d'intercanvi (1650-1720). Palma (Mallorca): El Tall. ISBN 84-87685-49-8 
  • Braustein, Bàruc; Massot i Muntaner, Josep (prólogo)= (1976). Els xuetes de Mallorca. Barcelona: Curial. ISBN 84-7256-078-3 
  • Colom Palmer, Mateu (1992). La Inquisició a Mallorca (1488-1578). Barcelona: Curial. ISBN 84-7256-993-4 
  • Cortès Cortès, Gabriel; Serra, Antoni (estudio preliminar) (1985). Historia de los judios mallorquines y de sus descendientes cristianos. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 84-86366-05-4 
  • Cortès Cortès, Gabriel & alt.; Piña Homs, Roman (2000). Les cartes romanes de Mossen Pinya. Palma (Mallorca): UIB. ISBN 84-7632-588-6 
  • Cortès, Llorenç (1995). La nissaga d'un xueta. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-88946-14-7 
  • Font Poquet, Miquel S. (2007). La fe vençuda. Jueus, conversos i xuetes a Mallorca. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 978-84-7967-119-8 
  • Forteza Pinya, Miquel (1972, Lu. PM. 742-1972). Els descendents dels jueus conversos de Mallorca. Quatre mots de la veritat. Palma (Mallorca): Editorial Moll  Texto " isbn" ignorado (ajuda); Verifique data em: |ano= (ajuda)
  • Garau, Francisco & alt.; Muntaner, Lleonard (versión y estudio preliminar); Pérez, Llorenç (prólogo) (1984). La fe triunfante. Palma (Mallorca): Imagen/70. ISBN 84-86366-00-3 
  • Laub, Juan y Eva; Lisón Tolosana, Carmelo (prólogo) (1987). El mito triunfante: estudio antropológico-social de los chuetas mallorquines. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 84-86366-28-3 
  • Moore, Kenneth (1987). Los de la calle. Un estudio sobre los chuetas. Madrid: Siglo XXI de España editores, S.A. ISBN 84-323-0602-9 
  • Pérez Martínez, Lorenzo (edición); Riera i Monserrat, Francesc (Introducción) (1983). Reivindicación de los judíos Mallorquines. Palma (Mallorca): Fontes Rerum Balearium. ISBN 84-398-0247-1 
  • Picazo Muntaner, Antoni (2006). Els xuetes de Mallorca: grups de poder i critojudaisme al segle XVII. Sobre jueus i conversos de les Balears. Palma (Mallorca): El Tall. ISBN 84-96019-34-9 
  • Piña Homs, Roman (2006). El plet de Cartagena (1850-1855): Discriminacions de sang i dues burgesies en lluita a la Mallorca del XIX. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 84-7967-113-0 
  • Planas Ferrer, Rosa; Pons, Damià (pròleg) (2003). Els malnoms dels xuetes de Mallorca. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-95360-83-7 
  • Pons Pons, Jerònia (1996). Companyies i mercat assegurador a Mallorca (1650-1715). Palma (Mallorca): El Tall. ISBN 84-87685-51-X 
  • Porcel, Baltasar (2002). Los chuetas mallorquines. Quince siglos de racismo. Barcelona: Península. ISBN 978-84-297-5059-1 
  • Porqueres i Gené, Enric; Riera i Montserrat, Francesc (traducción) (2001). L'endogàmia dels xuetes de Mallorca. Identitat i matrimoni en una comunitat de conversos (1435-1750). Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-95360-18-7 
  • Porqueres i Gené, Enric & alt.; Riera i Montserrat, Francesc (2004). Xuetes, nobles i capellans (segles XVII-XVIII). Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-96242-12-9 
  • Quadrado, José Maria (2008). LLa judería en Mallorca en 1391. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 978-84-92562-08-4 
  • Riera i Montserrat, Francesc; Melià i Pericàs, Josep (introducción) (1973). Les lluites antixuetes del segle XVIII. Palma (Mallorca): Edicitorial Moll. ISBN 84-273-0341-6 
  • Riera i Montserrat, Francesc (1993). Xuetes i antixuetes. Quatre històries desedificants. Palma (Mallorca): El Tall. ISBN 84-87685-32-3 
  • Riera i Montserrat, Francesc; Porqueres i Gené, Enric (prólogo) (1996). La causa xueta a la cort de Carles III. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-88946-24-4 
  • Riera i Montserrat, Francesc (2003). Els xuetes des de la intolerancia a la llibertat. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. ISBN 84-95360-93-4 
  • Selke, Angela (1972, D.L. M. 240-1972). Los chuetas y la Inquisición. Vida y muerte en el ghetto de Mallorca. Madrid: Taurus ediciones S.A.  Verifique data em: |ano= (ajuda)
  • Tarongí Cortès, José (1984). Algo sobre el estado religioso y social de la isla de Mallorca. Palma (Mallorca): Miquel Font, editor. ISBN 84-86366-04-6 
  • Segell. Revista de Historia y cultura judía núms. 1, 2, 3. Palma (Mallorca): Lleonard Muntaner, editor. 2005-2006, ISSN 1696-6503  |nome1= sem |sobrenome1= em Authors list (ajuda); Verifique data em: |ano= (ajuda)

Enlaces externos[editar | editar código-fonte]

Obtida de "https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Usuário(a):Lliura/Chueta&oldid=53200529"